اکبر ادراکي/ تسلط بر درياها و توسعه صنعت کشتيراني يکي از شاخصههاي اقتصادي مهمي است که ميتواند در توسعه صنايع ديگر نيز مؤثر باشد. در ابتداي دهه ۱۳۴۰ خورشيدي، افزايش حجم واردات کالا به ايران و ورود و خروج بيرويه کشتيهاي خارجي در بنادر داخلي، موجب بروز حساسيت در کشور شد. به این ترتيب، انديشه تأسيس يک شرکت مستقل کشتيراني در محافل بانکي و بازرگاني کشور قوت گرفت و برخي از مسئولان را به مطالعه و بررسي طرح تأسيس نخستين شرکت کشتيراني ايراني واداشت.
به ويژه اينکه نياز به حملونقل دريايي منظم و ملاحظاتي، چون موقعيت جغرافيايي خاص ايران، داشتن مرزهاي طولاني آبي، دسترسي به آبهاي گرم و حساسيت حياتي حملونقل کالا از طريق دريا نيز بر اهميت اين موضع افزود. بر اساس اين، شبکه بانکي و سازمان برنامه و بودجه مطالعاتی در اين زمينه انجام داد.
نتيجه اين مطالعات که از سال ۱۳۴۰ آغاز شده بود، در اولين اجلاس مجمع عمومي مؤسسان در مرداد ۱۳۴۶ تصويب شد و شرکتي با نام شرکت «کشتيراني ملي آريا» فعاليت خود را از همان زمان آغاز کرد. فعاليت کشتيراني آريا در سال ۱۳۴۷ با دو فروند کشتي کوچک، با ظرفيتهاي هزار و يک هزار و ۵۵۰ تن در حوزه خليجفارس و چهار فروند کشتي اقيانوسپيما با نامهاي آرياسپ، آريافر، آرياناز و آرياگام با ظرفيت ۶۱ هزار و ۲۵۲ تن در مسير خليجفارسـ اروپا، خليجفارسـ آسيا و خليجفارسـ آمريکا و بالعکس شروع شد. تا پايان سال ۱۳۵۶ تعداد کشتيهاي ناوگان آريا به ۴۲ فروند و به ظرفيت کل ۵۲۵ هزار تن افزايش يافت.
با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ ايران و تغيير ساختار اقتصادي و سياسي کشور در ۱۵ دي ماه ۱۳۵۸، شرکت کشتيراني آريا، به شرکت کشتيراني جمهوري اسلامي ايران تغيير نام داد و به منزله يکي از شرکتهاي وابسته به وزارت بازرگاني به فعاليت تجاري خود ادامه داد. در آغاز جنگ ايران و عراق، حدود ۱۶ فروند از ناوگان اين شرکت از قبيل آريابوم، آرياجهان، آرياشاد و آريااميد مورد اصابت قرار گرفت و خسارات عمدهاي به ناوگان عملياتي اين شرکت وارد شد.
در حال حاضر، گروه کشتيراني جمهوري اسلامي ايران با حدود نيم قرن فعاليت درخشان در صنعت جهاني حملونقل دريايي و با داشتن شبکه بينالمللي مطمئن و توانايي ارائه خدمات متنوع حملونقل، سريع و فراتر از انتظارات مشتريان، به مثابه يک شريک جهاني شايسته براي صاحبان کالا و مشتريان خود شناخته ميشود.
به گفته مديرعامل کشتيراني جمهوري اسلامي ايران در دوران پيش از انقلاب هيچ فعاليتي در درياي خزر نداشتيم؛ اين در حالي است که هم اکنون يک سوم جابهجايي کالاها در اين دريا از طریق ناوگان کشتيراني ايران انجام ميشود.
در زمان پيروزي انقلاب، 42 فروند کشتي در ناوگان کشتيراني بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامي به دليل تحريمها، ناامنيها و بحرانها ضرورت داشتن يک کشتيراني قوي براي کشور بيش از پيش احساس شد. اين نياز به ویژه پس از جنگ تحميلي خيلي احساس شد. با توجه به اينکه 90 درصد تجارت کشور از خليج فارس و بنادر جنوبي انجام ميشد و اين مناطق به دليل جنگ تحميلي ناامن بود؛ داشتن کشتيراني مستقل و در اختيار کشور ضروری بود؛ به همين دلیل کشتيراني توسعه بسيار زيادي در دوران پس از پيروزي انقلاب داشت.
گفتنی است، پيش از انقلاب ظرفيت ناوگان کشتيراني 520 هزار تن بود؛ اما هم اکنون ناوگان ملي کشتيراني 160 فروند کشتي با ظرفيت حدود 6 ميليون تن (رشد بيش از 1000 درصدي) در اختيار دارد. در همین راستا، مدیر عامل کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران میگوید، «يک سري فعاليتها در حوزه کشتيراني انجام شده که در دوران پیش از انقلاب وجود نداشته است؛ برای نمونه ما در گذشته هيچ فعاليتي در درياي خزر نداشتيم؛ اما الآن ناوگان خوبي در اين دريا داريم و هم اکنون 24 فروند کشتي در آنجا فعالیت میکند. حدود يک سوم جابهجايي کالا در درياي خزر از طریق ناوگان ايراني انجام ميشود.»
پیش از انقلاب 80 درصد نيروهاي اين بخش خارجي بودند؛ اما در حال حاضر وابستگي به نيروهاي خارجي کمتر از 15 درصد است و 85 درصد کشتيها را ايرانيها اداره میکنند.
گروه کشتيراني جمهوري اسلامي ايران اقدام به سازماندهي ساختار شرکت بر مبناي هلدينگ کرده و به منزله بزرگترين هلدينگ حملونقل کشور با بهرهمندي از شبکه گسترده دفاتر نمايندگي در سراسر جهان، توانايي ارائه کليه خدمات حملونقل دريايي به طيف وسيعي از مشتريان را دارد. اکنون شرکت هلدينگ همه عمليات تخصصي از مديريت فني شناورها گرفته تا عمليات بازرگاني آنها را به بازوهاي تخصصي خود واگذار کرده است.
گفتنی است، شرکت ملي نفتکش ايران در ميان شرکتهاي فعال جهان در عرصه حملونقل دريايي به عنوان شرکت برتر کشتيراني جهان در جشنواره بينالمللي «سي تريد» در سال 2010 ميلادي معرفي و زورق بلورين ويژه جشنواره به اين شرکت اعطا شد.
دريافت تنديس براي بهترين آموزشهاي دريايي جهاني در سال 2010، دريافت تنديس چهره شاخص مديريت کشتيراني در سطح جهان در سال 2010، تنديس خبرسازترين شرکت کشتيراني در زمينه توسعه ناوگان ملي در سال 2009 و تنديس برترين شرکت صاحب ناوگان جهاني در سال 2010 ميلادي نیز از ديگر افتخارهاي شرکت ملي نفتکش ايران است.
هماکنون شرکت ملي نفتکش ايران که وظيفه حمل نفت خام صادراتي ايران به بنادر گوناگون جهان و به موازات آن توزيع فرآوردههاي نفتي متعلق به شرکت ملي نفت ايران در بنادر و جزاير خليجفارس را به عهده دارد، داراي بزرگترين ناوگان نفتکش در منطقه خاورميانه و چهارمين ناوگان نفتکش در جهان است. همچنين کشتيراني ايران در ردهبندي بينالمللي سال 1395 در رتبه 22 جهان قرار گرفت.
برخي ديگر از افتخارات سازمان کشتيراني جمهوري اسلامي را ميتوان به این شرح برشمرد: ۱ـ موفقيت در اجراي سامانة مديريت و کيفيت در سطح جهاني؛ ۲ـ دريافت جايزه Diamond Eye از سوي انجمن مشاوره مديريت Other Ways در پاريس در سال 1386؛ ۳ـ دريافت جايزه بينالمللي کيفيت و گواهينامه کنوانسيون 2007 نيويورک در سال 1386؛ ۴ـ دريافت جايزه بينالمللي دبي در بخشهاي مديريت و مالکيت در سال 1384؛ ۵ـ دريافت جايزه ستاره طلايي و گواهينامه شايستگي مديريت در هلند در سال 1383؛ ۶ـ دريافت جايزه Diamond Eye ويژه کيفيت و برتري در برلين در سال 1383؛ ۷ـ دريافت جايزه فعاليتهاي برتر سال 2004 ميلادي؛ ۸ـ دريافت جايزه بينالمللي Sea Trade در بخشهاي تجهيزات جديد و فناوري در صنعت کشتيراني و حملونقل دريايي، ابتکار در عمليات کشتيها، حفاظت از محيط زيست دريايي و جوي، ايمني و دريا، حمل محمولههای فله و سرمايه انساني؛ ۹ـ خودکفايي کامل در زمينه تربيت و آموزش کادر مجرب دريانوردي، تجاري و قطع وابستگي به کشورهاي خارجي از طريق ايجاد مؤسسه آموزشي در سطح استانداردهاي بينالمللي و همکاري مؤثر در تأسيس، راهاندازي و ادارة مراکز گوناگون؛ ۱۰ـ شکستن رکورد حمل محمولههای بينالمللي از سوی ناوگان اقيانوسپيما؛ ۱۱ـ کسب مقام اول در بخش حمل کانتينر از آسيا به منطقه خليجفارس بين 18 خط بزرگ؛ ۱۲ـ کسب مقام دوم در جهان در بخش توسعه ناوگان از سوي مؤسسه تحقيقاتي BRS فرانسه؛ ۱۳ـ دريافت هفتمين جايزه طلايي هزاره جديد ويژه حملونقل بينالمللي در اسپانيا؛ ۱۴ـ دريافت جايزه طلا و گواهينامه بينالمللي کيفيت BID سوئيس؛ ۱۵ـ کسب رتبه برتر در حوزه ارائه خدمات ترانزيتي.