احمد طاهري/ هرچند نام راهآهن در ايران با رضاخان گره خورده است، اما اولين خطوط ريلي ايران چند سالي بیشتر از حکومت پهلوي سن دارد. در شمال غربي کشور، دو شهر تبريز و جلفا اولين شهرهايي بودند که در سال 1295 و در پايان دوره‌اي چهار ساله به لطف راهآهن به هم متصل شدند. در فاصله چهار سال نيز در نقطه مقابل کشور دو شهر زاهدان و ميرجاوه تحت پوشش راهآهن قرار گرفتند.
با روي کارآمدن رضاخان، انگليسيها توسعه راهآهن را آغاز کردند. در روز چهارم اسفند 1305 شمسي لايحه تأسيس راهآهن سراسري ايران به تصويب نمايندگان مجلس شوراي ملي رسيد. دولت بريتانيا از همان ابتدا اعتقاد داشت، اين خط آهن از شمال به جنوب کشيده شود تا در صورت حمله احتمالي به روسيه و سپس شوروي پس از انقلاب اکتبر 1917 از آن استفاده شود.
«دنيس رايت» در کتاب «انگليس‌ها در ميان ايرانيان» مي‌نويسد: «دولت بريتانيا از خطري که روسيه را متوجه ايران ساخته بود، بيش از پيش نگران شده بود. سخت عقيده داشت که چنانچه راه‌آهني بين خليج‌فارس و درون ايران موجود نباشد، کمک نظامي بريتانيا به ايران در صورت حمله روسيه از شمال غير ممکن خواهد بود.»
حسين مکي در کتاب «تاريخ بيست ساله ايران» نقل مي‌کند، احمدشاه در پاسخ به پيشنهاد انگليسيها براي گشودن باب مذاکره درباره کشيدن خطوط راهآهن گفت: «راه‌آهني که به صلاح و صرفه ايران است، راه‌آهني است که از دزداب (زاهدان فعلي) شروع مي‌شود و مسير آن به اصفهان و تهران باشد و از آنجا به اراک و کرمانشاه متصل شود، يعني از شرق به غرب ايران، چنانکه از زمان داريوش هم راه تجارت هندوستان در آسيا و سواحل مديترانه همين راه بوده است و اين راه براي ملت ايران نهايت صرفه را از لحاظ تجارت خواهد داشت، ولي راهآهن عراق به خزر فقط جنبه نظامي و سوق‌الجيشي دارد و من نمي‌توانم پول ملت را گرفته يا از کشورهاي خارج وام گرفته و صرف راه‌آهني که فقط جنبه نظامي دارد، نمايم.»
با اينکه همگان به سودمندي راهآهن شرق و غرب چه از نظر تجاري و چه از نظر نظامي آگاه بوده و اعتقاد داشتند اين مسير کاربردهاي فراواني دارد؛ ولي رضاشاه آن را نپذيرفت. روز يک‌شنبه 23 مهر ماه 1306 در بيرون دروازه گمرک، کلنگ راه آهن به دست رضاشاه بر زمين زده شد و تکميل آن 11 سال به طول انجاميد. هزينه ساخت آن به طور عمده از محل ماليات ويژه‌اي که بر چاي، قند و شکر در نظر گرفته شده بود، تأمين و کسري آن نيز از طريق وام‌هاي بانکي و اعتبارات دولتي جبران شد.
در فاصله سال‌هاي 1306 تا 1336 محورهاي تهران‌ـ بندر ترکمن، تهران‌ـ بندر امام، اهواز‌ـ خرمشهر، گرمسار‌ـ مشهد و تهران‌ـ تبريز به طول بيش از 3000 کيلومتر وارد چرخه ريلي کشور شدند؛ اما اين روند در سال‌هاي پاياني حکومت پهلوي افتي محسوس داشت و با سرعتي پايين و با تمرکز به مسير‌هاي کوچک و محلي ادامه پيدا کرد. در طول اين سال‌ها، جز تکميل پروژه طولاني قم‌ـ زرند که ساخت آن بالغ بر 33 سال زمان برد، ديگر خطوط مسافتي کوتاه داشتند. در مجموع، در 20 سال پاياني حکومت پهلوي 1265 کيلومتر خط ريلي جديد اضافه شد که البته کار احداث بخش عمده‌اي از آن در دوران قبل کليد خورده بود.
توسعه راه آهن جمهوري اسلامي
روند پيشروي خطوط ريلي از زمان پيروزي انقلاب رشدي فزاينده و سرعتي بالا پيدا کرد. با مستقر شدن جمهوري اسلامي ايران، با وجود جنگ و تهديدات بسياري که عليه ملت ايران صورت گرفت، کار ساخت خطوط ريلي جديد به سرعت در دستور کار قرار گرفت و بهره‌برداري از خط آهن 633 کيلومتري بافق به بندر‌عباس نخستين موفقيت اين حوزه بود.
در کنار هدف‌گذاري براي پروژه‌هاي جديد در طول اين سال‌ها، تقويت و بهبود وضعيت راه‌هاي موجود نيز از اصلي‌ترين محورهاي مدنظر مسئولان کشور بود. بسياري از خطوط، از جمله پر رفت‌وآمد‌ترين مسير مسافرتي کشور، يعني تهران‌ـ مشهد داراي خط دوم شدند و استان‌هاي بسياري براي نخستين بار صداي سوت قطار را در ديار خود شنيدند.
هم اکنون راه آهن ايران حدود 13 هزار کيلومتر خط، 25 هزار واگن باري، يک هزار و 900 واگن مسافري و 556 دستگاه لکوموتيو دارد. شرکت راه آهن جمهوري اسلامي ايران سال گذشته (مهر 96 تا مهر 97) موفق به حمل حدود 47 ميليون تُن بار و 24 ميليون و 500 هزار نفر مسافر شده است. در برنامه پنج ساله ششم توسعه (از سال 1395 تا 1400)، افزايش سهم راهآهن در حمل بار از 12 درصد به 30 درصد و مسافر از هشت درصد به 20 درصد پيش‌بيني شده است. با وجود همه اين پيشرفت‌ها، کار بسياري در اين حوزه باقي مانده است. قانون‌گذار در افق 1404 دستيابي به 26 هزار کيلومتر راهآهن را پيش‌بيني کرده و اين يعني براي رسيدن به برنامه هدف، هر سال بايد 1300 کيلومتر خط آهن در کشور بسازيم. در کنار آن، 11 استان ايران نيز همچنان از نعمت شبکه ريلي محرومند و براي اتصال آنها به برنامه و بودجه‌اي پرقدرت احتياج داريم.
آخرين وضعيت توسعه راه آهن
معاون وزير راه و شهرسازي و مديرعامل شرکت راه آهن جمهوري اسلامي در آذرماه 1397 اعلام داشت: «حمل و نقل ريلي کشور تا پايان آبان ماه سال جاري 20 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزايش يافت. حمل و نقل ريلي کشور در چهار سال گذشته 50 درصد رشد داشته است. در دولت يازدهم در مجموع بيش از 600 کيلومتر راهآهن جديد به شبکه حمل و نقل ريلي کشور افزوده شد و يک هزار و 200 کيلومتر از خطوط راه آهن، دوخطه شد.» به گفته وي، در شش سال گذشته 2 هزار کيلومتر راهآهن را نوسازي و بهسازي کرديم و آمادگي داريم کمتر از يک سال آينده يک هزار کيلومتر راه آهن جديد ايجاد کنيم. طي دو سال گذشته، سه هزار واگن باري از سوی بخش خصوصي، حدود 200 لکوموتيو و 200 واگن مسافربري به شبکه حمل و نقل ريلي کشور اضافه شد.
وي ميزان کنوني مبادلات کالا از طريق حمل و نقل ريلي به کشورهاي همسايه را 75 ميليون تُن اعلام کرد و گفت: «توسعه شبکه حمل و نقل ريلي در شرق، شمال و غرب کشور به منظور مبادلات کالا و مسافر به کشورهاي همسايه در برنامه‌هاي دولت قرار دارد. در شرق کشور خط ريلي براي اتصال به افغانستان از خواف تا هرات به طول 207 کيلومتر را در دست احداث داريم که تکميل و بهره‌برداري از آن زمينه انتقال کالا از کشورهاي شرق آسيا به ايران و ترانزيت آن به ترکيه و اروپا را تسهيل مي‌کند.»
محمدزاده احداث خط ريلي رشت‌ـ آستارا به طول 163 کيلومتر را از ديگر طرح‌هاي مهم شرکت راهآهن بيان کرد و گفت: «خط ريلي قزوين‌ـ رشت آخرين مراحل تکميلي خود را طي مي‌کند و ايجاد خط ريلي رشت به آستارا موجب خواهد شد تا از طريق اين خط ريلي شمال به جنوب کشور متصل شود. تکميل اين شبکه ريلي در شمال کشور، تأثير بسزايي در ترانزيت کالا از کشورهاي آسياي ميانه و روسيه به شهر آستارا، جمهوري آذربايجان و سپس به داخل ايران دارد. با بهره‌برداري از خط ريلي رشت‌ـ آستارا، زمينه ترانزيت کالا از کشورهاي آسياي ميانه به کشورهاي خليج‌فارس و کشورهاي همسايه غرب ايران فراهم مي‌شود.»
