مهدی حسن‌زاده/ انقلاب اسلامي در مسير پيروزي و تحقق خود گام‌هاي بلندي را برداشته که هر يک از آنها با شجاعت و ريسک‌پذيري بالا ممکن شده است. يکي از تدابير کم‌نظير حضرت امام(ره) راه‌اندازي شوراي انقلاب بود. اين اتفاق زماني رخ داد که هنوز دولت بختيار و سلطنت پهلوي برقرار بود و اين اقدام روند فروپاشي رژيم را تسریع بخشید. روز ۲۲ دي ۱۳۵۷، شوراي انقلاب به فرمان امام خميني(ره) تشکيل شد. اين شورا که ايده شکل‌گيري آن آذر ماه ۱۳۵۷ در جريان سفر شهيد مطهري به پاريس با امام(ره) مطرح شد، اساسي‌ترين رکن قدرت سياسي و اجرايي انقلابيون به شمار می‌آمد.
امام خميني(ره) در ۲۲ دي ماه ۱۳۵۷ پيامي به اين شرح صادر کرد: «به موجب حق شرعي و بر اساس رأي اعتماد اکثريت قاطع مردم ايران که نسبت به اينجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامي ملت، شورايي به نام شوراي انقلاب اسلامي، مرکب از افراد با صلاحيت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً تعيين شده و شروع به کار خواهند کرد... اين شورا موظف به انجام امور معين و مشخصي شده است، از آن جمله مأموريت دارد تا شرايط تأسيس دولت انتقالي را مورد بررسي و مطالعه قرار داده و مقدمات اوليه آن را فراهم سازد.» پس از صدور فرمان امام(ره)، شوراي انقلاب بر محور يک هسته اوليه شکل گرفت و به تدريج اعضاي ديگري به جمع آن اضافه شدند. مرحوم هاشمي‌رفسنجاني در اين‌باره مي‌گويد: «... آقاي مطهري در مراجعت از سفر پاريس، دستور رهبر عظيم‌الشأن انقلاب را مبني بر تشکيل شوراي انقلاب آوردند. حضرت امام آقايان شهيد مطهري، شهيد بهشتي و موسوي‌اردبيلي و شهيد باهنر و اينجانب هاشمي‌رفسنجاني را به عنوان هسته اول شوراي انقلاب تعيين و اجازه داده بودند که افراد ديگر با اتفاق نظر اين پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدايي تصميم بر اين شد که حتي‌الامکان ترکيب شورا از اعضاي روحاني و غيرروحاني به نسبت مساوي و نزديک به هم باشد.»
هاشمي‌رفسنجانی درباره روند تکميل اعضاي شوراي انقلاب مي‌گويد: «ترتيب انتخاب اعضاي ديگر و تکميل شورا تا آنجا که حافظه ياري مي‌کند و با استمداد از حافظه ديگران چنين بود: پيش از پيروزي انقلاب آقايان سيدمحمود طالقاني، سيدعلي خامنه‌اي، محمدرضا مهدويکني، احمد صدر حاج سيدجوادي، مهندس مهدي بازرگان، دکتر يدالله سحابي، مهندس مصطفي کتيرايي، سرلشکر ولي‌الله قرني و سرتيپ علي‌اصغر مسعودي به اتفاق آرا به عضويت انتخاب شدند.»
عزت‌الله سحابي هم درباره تشکيل شوراي انقلاب، به نقش آيت‌الله مطهري اشاره مي‌کند و می‌گوید: «شوراي انقلاب پيشنهادي بود که خود آقاي مطهري براي من تعريف کرد. امام خميني(ره) هم با اين قضيه موافقت کردند و اين‌گونه مقرر شد که شش نفر از علما، اصل و محور شوراي انقلاب باشند و غير از آنها نيز چند نفر از غير روحانيون هم باشند. منتها کساني که مورد اعتماد هستند؛ يعني در چند سال گذشته، مذهبي بودن و اعتقاد مذهبي آنان اثبات شده است، با آن شش نفر روحاني مجموعاً شوراي انقلاب را تشکيل بدهند. روحانيوني که بعد‌ها براي ما روشن شد، عبارت بودند از حضرات آيات آقاي مطهري، آقاي بهشتي، آقاي موسوي اردبيلي، آقاي هاشمي‌رفسنجاني، آقاي باهنر و ششم آقاي مهدويکني و آيت‌الله خامنه‌اي هم که بعداً اضافه شدند. آقاي مهندس بازرگان، آقاي صدر حاج سيدجوادي، پدر من، آقاي مهندس کتيرايي، دکتر شيباني، آقاي دکتر سنجابي و بنده. ما را به عنوان اعضاي غير روحاني انتخاب کردند که با آن شش نفر روحانيون، مجموعاً شوراي انقلاب را تشکيل دهيم. اين اسامي را آقا تصويب کرده بود. آقاي مطهري به من گفت، چهار نفر ديگر را هم که در خارج از کشور بودند؛ يعني دکتر يزدي، بني‌صدر، قطب‌زاده و حبيبي، بخش خارجي شوراي انقلاب باشند و شما هم بخش داخلي.»
در آستانه پيروزي انقلاب اسلامي، شوراي انقلاب مهندس مهدي بازرگان را برای نخست‌وزيری دولت موقت پيشنهاد داد و حضرت امام(ره) نيز وي را به عنوان رئيس دولت موقت انقلاب منصوب کردند. پس از پيروزي انقلاب و تشکيل دولت موقت، دکتر حسن حبيبي، دکتر عباس شيباني، ابوالحسن بني‌صدر، صادق قطب‌زاده، احمد جلالي و دکتر حبيب‌الله پيمان نيز به جمع اعضاي شوراي انقلاب اضافه شدند.
رياست اين شورا در ابتدا برعهده آيت‌الله مرتضي مطهري بود؛ اما پس از شهادت وي، رياست شوراي انقلاب به آيت‌الله طالقاني سپرده شد. مرحوم حسن حبيبي نام رؤساي شوراي انقلاب و مدت تصدي اين سمت از سوی آنان را چنين بيان مي‌کند: «اولين رئيس شوراي انقلاب، استاد شهيد آيت‌الله مطهري بود که در تاريخ يازدهم ارديبهشت ماه ۱۳۵۸ به وسيله گروه فرقان به شهادت رسيد. سپس شادروان آيت‌الله سيدمحمود طالقاني برای رياست شوراي انقلاب انتخاب شد که وي نيز در نوزدهم شهريور ماه ۱۳۵۸ به دنبال يک حمله قلبي دارفاني را وداع گفت. تا اين تاريخ اسامي اعضاي شوراي انقلاب همچنان مخفيانه باقي ماند؛ ولي پس از فوت آيت‌الله طالقاني، اعضاي اين شورا رسماً معرفي شدند. آيت‌الله دکتر محمد بهشتي، پس از آيت‌الله طالقاني عهده‌دار سمت دبيري شوراي انقلاب شد. پس از انجام انتخابات رياست‌جمهوري، دکتر بني‌صدر رياست شوراي انقلاب را نيز به عهده گرفت.»
از مهم‌ترين فعاليت‌هاي شوراي انقلاب در طول حيات آن افزون بر پيشنهاد مهندس بازرگان برای نخست‌وزيری دولت موقت، مي‌توان به تصويب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، ملي شدن بانک‌ها، سامان بخشيدن به دادگاه‌هاي انقلاب، برگزاري همه‌پرسي نظام جمهوري اسلامي، بررسي پيش‌نويس قانون اساسي، تصويب قانون شوراهاي محلي، ملي شدن صنايع بزرگ، تصويب آيين‌نامه مجلس خبرگان و برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري و مجلس اشاره کرد.
به دنبال بحران گروگان‌گيري در سفارت آمريکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ و استعفاي دولت موقت، شوراي انقلاب بيانيه مهمي خطاب به ملت صادر کرد و يادآور شد، مصمم است در فرصت محدودي، برگزاري همه‌پرسي درباره قانون اساسي، انتخابات مجلس شوراي ملي و رياست‌جمهوري و... را به انجام برساند. متعاقب اين بيانيه اعلام شد، شورا ترکيب تازه‌اي خواهد داشت و با ادغام دولت در شورا اعضاي جديد شورا انتخاب شدند و در اداره مملکت، اين‌گونه بين اعضاي شورا تقسيم کار شد: آيت‌الله خامنه‌اي: دفاع و پاسداران، حجت‌الاسلام هاشمي‌رفسنجاني: وزارت کشور، شهيد باهنر: آموزش و پرورش، مهدويکني: کميته انقلاب و دادگستري، شهيد بهشتي: جهاد سازندگي، بني‌صدر: وزارت خارجه، معين‌فر: نفت، حبيبي: آموزش عالي، عزت‌الله سحابي: برنامه و بودجه، ميناچي: ارشاد ملي، شهيد قدوسي: دادگاه انقلاب. اين افراد فعاليت‌هاي خود را آغاز کرده و در مدت کوتاهي نسبتاً موفق شدند بر خلأ سياسي موجود فايق آيند. همه‌پرسي قانون اساسي در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات رياست‌جمهوري در بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد و مجلس شوراي اسلامي در ۷ خرداد ۱۳۵۹ افتتاح شد.
با شروع کار مجلس و شوراي نگهبان و ديگر نهاد‌ها، مسئوليت و ضرورت وجودي شوراي انقلاب به پايان رسيد؛ از این رو در ۱۲ تير ۱۳۵۹ آيت‌الله بهشتي اعلام کرد: «مسئوليت شوراي انقلاب دو هفته ديگر پايان مي‌يابد.» به این ترتیب، آخرين جلسه شوراي انقلاب در ۲۶ تير ۱۳۵۹ برگزار شد و حسن ابراهيم حبيبي، سخنگوي شوراي انقلاب، در آخرين مصاحبه خود پس از اين جلسه اعلام کرد: «امروز با رسميت يافتن مجلس شوراي اسلامي و کامل شدن اعضاي شوراي نگهبان قانون اساسي، کار شوراي انقلاب که تاکنون وظيفه قانون‌گذاري را برعهده داشت نيز به پايان رسيد.»
آخرين اعضاي شوراي انقلاب عبارت بودند از: آيت‌الله خامنه‌اي، آيت‌الله بهشتي، آيت‌الله موسوي‌اردبيلي، دکتر محمدجواد باهنر، آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني، حسن حبيبي، عباس شيباني، مهدي بازرگان، عزت‌الله سحابي، صادق قطب‌زاده، علي‌اکبر معين‌فر و ابوالحسن بني‌صدر.
