مهدي دنگچي/ يکي از مهم‌ترين صنايع تأثيرگذار در زيرساخت‌هاي ساخت‌وساز کشور صنعت سيمان است. اين صنعت در کشور پيشينه تاريخي داشته و آثار تاريخي به جاي مانده از دوران هخامنشيان و آتشکده‌هاي زمان ساساني همگي حاکي از اين مطلب است که ايرانيان باستان بيش از سي قرن پيش آهک و ملات‌هاي آبي را مي‌شناخته‌اند و از آنها در ساخت‌وساز بناها استفاده مي‌کرده‌اند.
آثار باستاني شهر شوش که از زمان ايلامي‌ها به جا مانده و آثار باستاني اصفهان در دوران صفويه (نظير سي‌وسه پل، پل خواجو و...) همگي حاکي از اين مطلب است که در پي‌سازي آنها از ملات آهک و شفته آهکي استفاده شده است. در تخت جمشيد در کف کاخ هخامنشيان آثاري از يک بتن سخت و سرخ‌رنگ ديده شده که کاوشگران نمونه آن را از اختلاط نسبت معيني از آهک و آب و گرد آجر بازسازي کرده‌اند. به عقيده محققان، اين ملات که به ملات سرخ موسوم بوده، از ايران به هند و از آنجا به کشورهاي اروپايي و کتب علمي راه يافته است. نکته مهم اینکه در بنادر جنوبي ايران به خصوص بندر خمير از قديم ساخت ملاتي به نام ساروج رواج داشته که هنوز هم از آن استفاده مي‌شود. در اين مناطق از نوعي معدن خاکی به نام گِل آهک که مخلوط خاک رس و سنگ آهک است، برداشت کرده و خميري مي‌سازند و سپس خمير را به خشت تبديل می‌کنند و در کوره مي‌پزند، محصول پخته شده را پس از سرد کردن کوبيده و نرم مي‌کنند و گرد الک شده و نرم آن را «ساروج» مي‌نامند. ملات اين فرآورده مخصوص در مناطق مرطوب جنوبي براي ساخت ابنيه دريايي و کف و ديواره آبگيرها، مقاومت بسیاری دارد.
با آغاز قرن چهاردهم خورشيدي به رويکرد جديدي در توسعه اقتصادي و مدرن‌سازي کشور توجه شد و به تبع آن طرح‌هاي بسياري از قبيل خطوط راه‌آهن، سدها، جاده‌ها، اماکن آموزشي و عمومي متعددي در دستور کار قرارگرفت. ساخت تأسيسات و ساختمان‌هاي جديد، استفاده از مصالح جديد را نيز سرلوحه برنامه‌هاي توسعه‌اي قرار مي‌داد که سيمان يکي از مهم‌ترين اين مصالح بود. رشد واردات سيمان به حدي بود که در سال ۱۳۱۴ ايران چهارمين کشور واردکننده سيمان جهان به شمار مي‌رفت. توجه به اين نکته که ايران در منطقه‌اي واقع شده که سلسله کوه‌هاي آهکي آن را احاطه کرده است، انديشه ساخت کارخانه سيمان را پديدار ساخت.
در سال ۱۳۰۷ مطالعات لازم براي ايجاد اولين کارخانه سيمان آغاز شد و هشتم دی ماه ۱۳۱۲ اولين کوره سيمان ايران با ظرفيت ۱۰۰ تن در روز در «شرکت سيمان ري» به بهره‌برداري رسيد. رشد بالاي مصرف سيمان و سودآوري بالاي توليد آن توجه بسیاری را براي ساخت واحدهاي ديگر توليد سيمان جلب کرد، به گونه‌اي که احداث کارخانه‌هاي سيمان بخشي از سرفصل‌هاي برنامه‌هاي اول، دوم و سوم توسعه پیش از انقلاب بود. در برنامه‌هاي عمراني پيش‌بيني‌هايي با هدف تشريک‌مساعي بين دولت و بخش خصوصي با هدف گسترش هر چه بيشتر صنعت سيمان صورت گرفت. اهداف هر يک از اين برنامه‌ها را دولت تعيين کرده بود و بخش خصوصي به عنوان سرمايه‌گذار عمل می‌کرد؛ بنابراين بيشتر سرمايه‌گذاري در صنعت سيمان را بخش خصوصي تأمين کرد.
پس از انقلاب، تحولات عمده‌اي در صنعت سيمان رخ داده است که يکي از مهم‌ترين صنايع مؤثر در توسعه و رشد صنعتي هر کشور بوده و امروز به عنوان يکي از شاخص‌هاي توسعه صنعتي مورد توجه قرار گرفته و مصرف سرانه آن مي‌تواند به عنوان يکي از معيارهاي رشد صنعتي در نظر گرفته شود.
صنعت سيمان کشور از زمان بهره‌برداري از اولين کارخانه سيمان ايران در شرکت سيمان ري تاکنون گام‌هاي بلندي را برای ارتقاي جايگاه اين صنعت در جهان برداشته است؛ به گونه‌اي که ظرفيت توليد از ۸ ميليون تن در سال ۱۳۵۷ به بيش ۷۰ ميليون تن در سال ۱۳۹۱ رسيده است و با طي يک دوره فعال توسعه‌اي در کمتر از ۱۰ سال با همت و تلاشي مثال زدني، از رتبه ۱۶ جهاني در سال ۲۰۰۰ به جايگاه چهارم جهان و اول منطقه در سال ۲۰۱۲ از منظر توليد و از منظر صادرات با ۸/۱۳ ميليون تن در اين سال به رتبه اول جهان دست يافته است که مطابق با چشم‌انداز جمهوري اسلامي ايران است.
تعداد کارخانه‌ها نيز از ۱۵ کارخانه در سال ۵۷ به ۳۶ کارخانه در سال ۸۰ و ۶۹ کارخانه در سال ۹۱ و ميزان توليد سيمان از ۸ ميليون تن در سال ۱۳۵۷ به ۶/۲۶ ميليون تن در سال ۸۰ و ۷۰ ميليون تن در سال ۹۱ و ميانگين سرانه توليد نيز از ۹/۲۲۷ کيلو در سال ۵۷ به ۴۱۵ کيلو در سال ۸۰ و ۹۴۰ کيلوگرم در سال ۹۱ رسيده است که ۱۶۳ درصد رشد توليد سيمان را در ۱۱ سال شاهد هستيم.
در سال ۹۱ حدود ۷۱ ميليون تن سيمان در کشور توليد شد که در مقايسه با سال پیش از آن حدود شش درصد افزايش را نشان داد. پيش‌بيني مي‌شود با تکميل طرح‌هاي در دست اجرا، ظرفيت توليد سيمان تا پايان برنامه پنجم توسعه از مرز ۱۱۰ ميليون تن نيز فراتر رود.
در مجموع پس از انقلاب، با راه‌اندازي ۷۲ شرکت توليد سيمان در کشور طي چهار دهه، ايران در بين چهار کشور توليدکننده سيمان در جهان قرار گرفت. در 74 کارخانه سيمان، 96 خط توليد فعال است که طول عمر 47 خط کمتر از 10 سال برآورد مي‌شود. جمهوری اسلامی ایران سالیانه توانایی تولید 27 نوع سیمان را مطابق با استانداردهای ملی دارد و اکنون پس از کشورهای چین، هند و آمریکا جایگاه چهارم جهانی را در این بخش کسب کرده است.
وجود مواد اوليه معدني، نيروي انساني ماهر، توان بومي‌سازي و توانايي استقرار صنايع معدني در هر نقطه از کشور از مزيت‌هاي ايران در حوزه صنايع معدني است. اکنون بسياري از قطعات و تجهيزات مورد نياز صنايع معدني کشور بومي‌سازي شده، به گونه‌اي که در صنعت سيمان حدود ۹۰ درصد تجهيزات آن داخلي‌سازي شده است.
«جعفر سرقيني» معاون امور معادن و صنايع معدني وزارت صنعت، معدن و تجارت معتقد است: معدن و صنايع معدني کمترين آسيب را در تحريم‌ها ديده و خواهد ديد و هيچ تحريمي صنعت سيمان را متوقف نخواهد کرد.
دست‌اندرکاران صنعت سيمان بر اين باورند، چنانچه کارخانه‌هاي سيمان با ظرفيت کامل فعاليت داشته باشند، هم اینک سالیانه به ازاي بيش از 80 ميليون تن توليد، امکان صادرات با ارقام 20 تا 30 ميليون تني وجود دارد. بر پايه آمارهاي عملکرد 9 ماهه سال 1397، خبر از صادرات 12 ميليون تن سيمان به 17 کشور جهان داده است. واحدهاي توليدکننده سيمان در پايان سومين فصل سال 1397، به ميزان 41 ميليون تن سيمان توليد داشتند که نسبت به پارسال تغيير چشمگیری نداشته است، اما انتظار مي‌رود سال آينده 2 ميليون تن به ظرفيت توليد سيمان کشور افزوده شود. همچنين پیش‌بینی می‌شود در سال 1399 رقم 24 میلیون تن تحقق یابد و در افق 1404 صدور 32 میلیون تن مورد انتظار است.
بر اساس چشم‌انداز ترسیم شده برای صنعت سیمان در افق 1404؛ دستیابی به ارتقای بهره‌وری، افزایش توان رقابت‌پذیری، بهینه‌سازی مصرف انرژی و آب، تکمیل زنجیره ارزش و توسعه صنایع پایین‌دستی، ارتقای سطح کیفیت و استاندارد محصولات در سطح جهانی، دستیابی به شاخص‌های استانداردهای زیست محیطی به عنوان اهداف کلی در این برنامه پیش‌بینی شده است.
