اندیشه سیاسی و اجتماعی امام خامنه‌ای حسین میرچراغ‌خانی/ در این شماره به طور اجمالی برخی از رئوس اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی امام‌خامنه‌ای(مدظله‌العالی) را بررسی می‌کنیم. معظم‌له یکی دیگر از رهبران معاصر جریان عقلانیت اسلامی هستند که نقشی جدی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران از مقطع انقلاب اسلامی تا کنون ایفا کرده‌اند.
امروزه رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای(مدظله‌العالی) گفتمان امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی را رهبری می‌کنند. آغاز مبارزات سیاسی رهبر معظم انقلاب، به گفتۀ خود ایشان، متأثر از شور انقلابی شهید سید‌مجتبی نواب صفوی است. با شروع نهضت حضرت امام(ره)، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای نیز پا به میدان مبارزات گذاشتند و بیش از پنج بار بازداشت و زندانی شدند و شکنجه‌های شکنندۀ رژیم را تحمل کردند. افزون بر زندان، ایشان همیشه تحت تعقیب ساواک بودند.
در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی، با دستور امام به عضویت شورای انقلاب اسلامی درآمدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از مؤثرترین و فعال‌ترین شخصیت‌های انقلاب بودند. به طور خلاصه، فعالیت‌های حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای پس از پیروزی انقلاب تا کنون عبارتند از: پایه‌گذاری حزب جمهوری اسلامی با همکاری شهید بهشتی، شهید باهنر، مرحوم هاشمی‌رفسنجانی و...؛ معاونت وزارت دفاع؛ سرپرستی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ امامت جمعۀ تهران؛ نمایندۀ امام خمینی در شورای عالی دفاع؛ نمایندۀ مردم تهران در مجلس شورای اسلامی؛ حضور در جبهه‌های دفاع مقدس؛ ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ دو دوره ریاست‌جمهوری؛ ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ ریاست شورای بازنگری قانون اساسی و رهبری انقلاب اسلامی از سال 1368. در ادامه، به اجمال برخی از مهم‌ترین اندیشه‌های رهبر معظم انقلاب را بیان می‌کنیم.
1ـ دین و سیاست
از نظر رهبر معظم انقلاب، دین اسلام برخلاف ادیان دیگر، مسلمانان را به سیاست دعوت می‌کند. چنین دینی، دین سیاست، حکومت و زندگی است.1 معظم‌له جدایی دین از سیاست را آفتی می‌دانند که همچنان در حوزه‌های علمیه ریشه دارد. به اعتقاد ایشان، استنباط‌های فقهی باید بر اساس فقه ادارۀ نظام باشد، نه فقه ادارۀ فرد. باید سیاست از دین تغذیه کند و دین زندگی مردم را اداره نماید.2
2ـ ولایت فقیه و حکومت اسلامی
ولایت فقیه از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، مسئلۀ اساسی و نقطۀ تعیین‌کننده در حکومت اسلامی است. از نظر ایشان، دستگاه اداره‌کننده و مدیریت‌کننده و حاکمیت یک نظام الهی باید الهی باشد؛ در غیر این صورت، باید از قالب‌های رایج جهان استفاده شود و این استفاده، معنای جامعۀ اسلامی ما را از بین می‌برد.3
مشروعیت ولایت فقیه از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب، از جانب شرع و ارادۀ تشریعی الهی است؛ اما عامل عینیت یافتن و تحقق بیرونی ولایت فقیه، مقبولیت مردمی و حمایت آنهاست. بنابراین، مردم در اصلِ مشروعیت ولایت فقیه نقشی ندارند؛ اگرچه در کار‌آمدی نظام ولایی و اجرایی شدن اهداف حکومت دینی، نقش تعیین‌کننده‌ای دارند و بدون حمایت و همراهی آنان، ولی فقیه در تحقق اهداف حکومت دینی موفق نخواهد شد.
با توجه به دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب، مسلم این است که ایشان مقبولیت و انتخاب را به طور مطلق قبول ندارند و برابر با مشروعیت نمی‌‌دانند؛ زیرا در بیانات خود، مقبولیت به معنای مشروعیت یا به عکس، مشروعیت به معنای مقبولیت را مردود می‌دانند و از ادلۀ اثبات ولایت فقیه، چنین چیزی را برداشت نکرده‌اند؛ همین گونه، مقبولیت به صورت «جزء‌العلة» مشروعیت را نیز قبول ندارند؛ چرا که ایشان از یک‌سو ولایت فقیه را مظهر ارادۀ تشریعی و ولایت تشریعی خداوند و نبود ولایت فقیه در هرم حکومت دینی را موجب طاغوت می‌دانند و نصب رئیس‌جمهور بدون تأیید و تنفیذ ولی‌فقیه را نیز طاغوت می‌شمارند و از سوی دیگر تناقض است که بگویند مشروعیت خود ولایت فقیه، کُلاً یا جُزئاً همان مقبولیت مردمی و خواست و ارادۀ آنان است. بنابراین، از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، مقبولیت نه تمام مشروعیت است، نه جزء آن؛ بلکه شرط تحقق ولایت فقیه در خارج است. بنابراین، تحقق ولایت فقیه در خارج، مشروط به مقبولیت مردمی و حمایت آنهاست.4
راز اینکه رهبر معظم انقلاب ولایت فقیه را منصبی دینی و الهی می‌دانند، نه انتخابی از جانب مردم و مشروعیتش را نیز دینی و الهی و برخاسته از ربوبیت تشریعی او می‌دانند، نه مقبولیت مردمی، این است که اعتقاد به تأثیرگذاری مقبولیت و خواست مردم بر مشروعیت، از نوعی شرک در ربوبیت تشریعی الهی سر در می‌آورد؛ زیرا با حاکمیت مطلق خداوند بر انسان و جهان منافات دارد و به این صورت است که اگر مقبولیت و ارادۀ مردم را در مشروعیت ولایت فقیه(حتی به صورت «جزء‌العلة» نیز) مؤثر و سهیم بدانیم، موجب می‌شود ارادۀ انسان در عرض ارادۀ خداوند قرار بگیرد و این دو اراده در کنار هم، مشروعیت ولایت و حکومت فقیه را پدید آورند. بی‌تردید، هر اراده‌ای که در عرض و مقابل ارادۀ خداوند قرار بگیرد، از استقلال در رأی سر درمی‌‌آورد و موجب شرک به خدا می‌شود.5 به همین دلیل رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند:
«انتخاب [مردم]، به طور مطلق حجت نیست؛ یعنی اگر مردم جمع شوند کسی را که در چارچوب معیارها و ملاک‌های خدایی قرار نمی‌گیرد، او را انتخاب بکنند، این انتخاب، حجت نیست...؛ انتخاب مردم، در عرض نصب الهی [بخوانید ارادۀ الهی] نیست.»6
3ـ قانون
رهبر معظم انقلاب، مجلس را قوۀ مفکّرۀ کشور می‌دانند و معتقدند فکر است که در لباس قانون تجلی پیدا می‌کند. برای تضمین سلامت این فکر و اصالت قانون، دو شاخصه وجود دارد که باید به آنها توجه داشت: اول توجه به ارزش‌ها و دوم نسبت قانون با جامعه و نیازهای مردم. با توجه به این دو شاخصه، هم به خاستگاه قانون توجه شده است و هم به هدف قانون. در این صورت، قانون، هم اصالت دارد و هم مقبولیت. چنین قانونی، از نگاه رهبر معظم انقلاب، جزء حدودالله است و باید رعایت شود.7 بنابراین، قانونی که مخالف شرع باشد، از نگاه معظم‌له اصالت ندارد و باید برخلاف آن عمل کرد.8
4ـ آزادی
از نظر رهبر حکیم انقلاب، در جامعۀ مطلوب، آزادی ویژگی الهی دارد و این مفهوم از آزادی، در انحصار ادیان الهی است. مفهوم آزاد بودن انسان‌ها قرن‌ها پیش از آنکه در اروپا مطرح شود، در اسلام مطرح شده است و قرن‌ها پیش از آنکه متفکران، روشنفکران، انقلابی‌ها و رهبران اروپایی به فکر بیفتند که آزادی بشر را یکی از حقوق اساسی بشر بدانند، در اسلام چنین کاری صورت گرفته است. حال اگر آزادی را به معنای لطیف و بلند آن معنا کنیم که آزادی روح انسان از آلایش، از هوی و هوس‌ها، از رذایل و از قیدوبند‌های مادی است، این معنا تا امروز هم در انحصار مکاتب الهی است.9
آزادی درست و آزادی معقول، مهم‌ترین هدیۀ دین به یك ملت و به یك جامعه است. به بركت آزادی است كه اندیشهها رشد پیدا میكند و استعدادها شكوفا می‌شود. استبداد، ضدّ استعداد است. اسلام، شكوفایی انسان‌ها را میخواهد. منابع عظیم انسانی باید مانند منابع طبیعی استخراج شوند تا بتوانند جهان را آباد كنند. بدون آزادی، مگر ممكن است؟ با امر و نهی، مگر ممكن است؟10
اندیشه سیاسی و اجتماعی امام خامنه‌ای ابعاد متفاوتی دارد که پرداختن به آن در این مجال نمی‌گنجد. همچنین افرادی، مانند شهید مطهری، شهید بهشتی، آیات عظام جوادی‌آملی، سبحانی، مصباح‌یزدی، مکارم‌شیرازی و... از رهبران جریان عقلانیت اسلامی در این دوره محسوب می‌شوند.
پی‌نوشت‌ها:
1ـ نرم‌افزار حدیث ولایت، بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با جمع كثیری از علما، روحانیون، مسئولان و اقشار مختلف مردم استان خراسان، در سالروز ولادت امام رضا(ع)، 1369.
2ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در آغاز درس خارج فقه، 1370.
3ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان و كارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، به مناسبت عید سعید غدیر، 1369.
4ـ عبدالله ابراهیم‌زاده آملی و همکاران، نظریۀ ولایت فقیه از دیدگاه امام و رهبری، قم: زمزم هدایت، 1395،
ص 174ـ 126.
5ـ همان.
6ـ نرم‌افزار حدیث ولایت، همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از دانشجویان قزوین 26/9/1382.
7ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با فرماندهان و جمعی از پاسداران كمیتههای انقلاب اسلامی، 1369.
8ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان وزارت کشور و...، 1369.
9ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در خطبه‌های نماز جمعۀ تهران، 14/9/1365.
10ـ همان، بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم فارغالتحصیلی گروهی از دانشجویان دانشگاه تربیت مدرّس، 12/6/1377.
