بررسی آثار عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی (WTO) بر صادرات، عنوان گردهمایی مدیران شرکتهای تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران بود که در 29 دی ماه امسال در سالن اجتماعات سازمان مدیریت صنعتی برگزار شد. این گردهمایی که بخش دوم آن به صورت کار گروهی میان مدیران انجام شد با هدف یافتن دیدگاه‌ها و نظریات مدیران حاضر در سالن پیرامون آثار مثبت یا آثار نامطلوب پیوستن ایران به WTO، کار خود را با سخنرانی صاحبنظران مسایل اقتصادی آغاز کرد. مطلب حاضر برگرفته از خلاصه نشست است که در مجله تدبیر به چاپ رسیده و در اینجا عیناً ارائه می‌شود.
آقای دکتر داوود مسگریان‌حقیقی، معاون مالی و اقتصادی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، یکی از سخنرانان بخش آغازین این نشست بود که به وضعیت خاص اقتصادی کشورمان در رویارویی با اقتصادهای آزاد اشاره کرد. وی در سخنان خود چنین گفت:
با توجه به طولانی بودن اقتصاد دولتی در کشور و سرمایه‌گذاریهای سنگینی که در این بخش داشته‌ایم به نظر می‌رسد شاید این سرمایه‌گذاریها در روبرو شدن با اقتصادهای آزاد توان و مقاومت لازم را نداشته باشد.
بنابراین در این‌باره نوعی نگرانی وجود دارد که جدی است پس باید از تجارب امروز جهان استفاده مطلوب نماییم تا به موقعیت جهانی خوبی دست یابیم و بتوان صادرات کشور را توسعه داد.
نکته مهم دیگر رشد سریع تجارت در کشورهای در حال توسعه است که نسبت به رشد کشورهای صنعتی دو برابر شده است. آمار اخیر در پایگاه تجارت جهانی نشان می‌دهد که صادرات چین به مرز 400 میلیارد دلار نزدیک می‌شود.
نکته مهم در رشد این کشورها در مزیت رقابتی آنهاست که مزیت رقابتی در ادبیات تجارت خارجی به دو گروه پویا و ایستا یا داینامیک و استاتیک تقسیم می‌شود که ایران از نظر چگونگی مزیت‌های رقابتی در میان کشورهای جهان جزو کشورهایی است که دارای مزیت‌های رقابتی ایستا یا استاتیک است.
تفاوت نوع ایستا و پویا در مزیت رقابتی را می‌توان در حذف تعرفه‌ها و سوبسیدها مطالعه کرد که این در گروه مزیت‌های داینامیک بسیار پایدارتر است. امروز دستیابی به توان مهندسی خوب، بازاریابی موفق و کسب فناوریهای جدید، عوامل بسیار مهمی هستند که در مباحث مربوط به توسعه و صادرات در چارچوب رقابتها با اهمیت هستند. با ورود به هزاره سوم و تشدید رقابتها در جهان باید بپذیریم که این رقابت دامنگیر ما نیز شده است. در حالی که ماموریت‌های سازمان ملل متحد تغییر کرده است، تصاویر آینده جهان و کشورها نیز شکل جدیدی به خود خواهد گرفت و WTO در این تصویر جای دارد. در آینده نه چندان دور بازارهای تجارت جهانی برای کشورهای غیرعضو در WTO بازاریابی همراه با رفتارهای تبعیض‌آمیز و ایجاد موانع خواهد بود که این رفتارهای تبعیض‌آمیز با شروع سال 2005 شدت گرفته است. بنابراین باید بپذیریم که صادرات غیرنفتی برای ما جنبه حیاتی یافته است. امروز نگاه به صحنه جهانی از دیدگاه تضاد و تضاد ملی است تا اشتراک مساعی.
فراهم‌سازی بستر ورود به WTO
آقای دکتر رضا ویسه، رئیس هیات عامل سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، در بخش دیگری از این گردهمایی به نقش IT در تغییر ساختارهای اقتصادی کشورها اشاره کرد و آن را در ورود جوامع به عرصه فراصنعتی بسیار موثر دانست. وی افزود:
با توجه به رشد فناوریهای اطلاعاتی جدید در جهان، ساختار اقتصادی و تجاری ما نیز دستخوش تغییر شده است پیامدهای این موضوع نقطه عطفی را برای ما ایجاد کرده است تا بدانیم آینده خود را چگونه ترسیم کنیم یا آن را چگونه ببینیم که پاسخ موردنظر در فضای سیاسی امروز ما ساده به دست نمی‌آید.
همه می‌دانیم که اگر وارد WTO شویم موارد زیر را خواهیم داشت: ممنوعیت حمایت از صنایع داخلی، متوقف شدن یارانه‌های تولیدی، تحمیل سیاست آزادسازی تجاری، لزوم گشایش بازارهای داخلی به تولیدات خارجی و کاهش تعرفه‌ها. پس برای آن که آینده ما را به حاشیه نبرد باید به اصلاح ساختار تجاری خود اقدام نماییم و بستر ورود به WTO فراهم شود اما این بستر چیست؟ به نظر می‌رسد برای آنکه بتوان معادله‌ای تهیه کرد تا بر مبنای آن مدلی طراحی شود که مدیران باتجربه ما، در امر صادرات توان حضور در بازارهای جهانی را بیابند، باید همه بیندیشیم. موانعی که پیش روی تدوین مدلهای لازم برای حضور در اقتصاد جهانی وجود دارد شاید در فرهنگ رفتاری ما و کم اعتمادی به آینده به علت وجود آشوب در اقتصاد و نیز احاطه دولت بر اقتصاد کشور باشد.
یکی از مسایل مهمی که در اصلاح ساختاری تجاری و اقتصادی ما بسیار موثر است این است که نظام اداری و ساختاری ما تغییر کند که اقتصاد نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگر ساختارهای ما شبکه‌ای شوند، انعطاف‌پذیری آنها افزون و بهره‌وری ما نیز افزایش خواهد یافت.
برای ورود به WTO باید ذهنیت‌ها شفاف و نگرانی‌ها پاک شوند. این افکار که با ورودمان بازیچه خواهیم شد، جلوی حرکات ما را می‌گیرد. آیا این افکار که با ورود به WTO، استکبار ما را می‌بلعد، فکر بیهوده‌ای نیست و چقدر مبنای علمی دارد؟ این‌ها باید به خوبی کارشناسی و بررسی شوند پس نقش متخصصان در رفع این نگرانی‌ها بسیار کلیدی است.
استراتژی مهم در عضویت WTO
امروز مسایلی در کشور مطرح است مانند این که آیا دولت در اقتصاد باید نقش‌آفرینی کند یا اینکه آیا سرمایه‌گذاری خارجی انجام شود یا نه؟ باید مطالعه شود که به تمام این پرسشها چگونه می‌توان نگاه کرد. نگاه به WTO نیز چنین است.
این مطلب را آقای دکتر رحیم رحیم‌زاده اسکویی مشاور ارشد سازمان مدیریت صنعتی در بخش دیگری از این گردهمایی بیان کردند. وی که سمت مدیر مسئول و مجری طرح در این گردهمایی را از سوی سازمان مدیریت صنعتی به عهده داشتند در ادامه سخنان خود چنین افزودند: یک دیدگاه این است که انگیزه جهانی شدن ناشی از رشد تکنولوژیهای علمی و فناوری است. نگاه دیگر این است که WTO ناشی از تفکر نیروهای مخفی برای به استثمار کشیدن سایر کشورهاست. در این‌باره و در شرایط کنونی استراتژی‌های اقتصادی و سیاسی گوناگونی وجود دارد. مثلاً اینکه سه نهاد صندوق بیـن‌المللی پول، بانک جهانی و سازمان تجارت جهانی بر توسعه جهانی شدن نظارت دارند پس آیا این می‌تواند رویکردی به ما ارایه دهد تا درباره ورودمان به WTO بهتر بیندیشیم؟
دکتر اسکویی افزود، نتیجه نهایی عملکرد این سه نهاد در کشورهای در حــال توسعه را می‌توان در گزارشهای توسعه انسانی که توسط برنامه عمران ملل متحد منتشر شده است، مطالعه کرد که طی حدود بیست سال گذشته، بیش از یکصد کشور در جهان در حال توسعه یا در حال گذار به اقتصاد آزاد. شکستهای مصیبت‌باری را حتی از لحاظ رشد اقتصادی متحمل شده‌اند و در نتیجه افت معیارهای زیستی مردم خود را شاهد بوده‌اند. ا گـزارش توسعه انسانی سال 1999 نشان می‌دهد که از میان کشورهای در حال توسعه فقط 33 کشور توانسته‌اند طی سالهای 1980 تا 1996 نرخ رشد درآمد سرانه را در حد 3 درصد ثابت نگهدارند در حالی که در 59 کشور که عمدتاً متشکل از کشورهای جنوب صحرای آفریقا، اروپای شرقی و کشورهای عضو CIS بوده‌اند. درآمد سرانه سقوط کرده است.
دکتر اسکویی در ادامه سخنان خود ورود به WTO را یک استراتژی سیاسی دانست تا اقتصادی. وی گفت:
برای ورود به WTO باید مطالعه شود که آمادگی ما برای ورود چقدر است تا اگر پذیرفته شدیم بتوانیم در زمانی کــه برای ما تعیین می‌کنند خود را با شرایط آن تطبیق دهیم.
آثار عضویت در امر صادرات
دکتر احمد روستا استاد دانشگاه شهید بهشتی آخرین سخنران این گردهمایی بودند که بر انجام شناخت WTO قبل از هرگونه حرکت تاکید کردند. وی معتقد است: متاسفانه درک واقعی که باید از WTO در جامعه ما که مرتب بحث عضویت در سازمان تجارت جهانی مطرح است بشود، نشده است با علم به اینکه می‌دانیم راه اشتب‌اه و ناقصی را در پیش گرفته‌ایم اما حاضر نیستم آگاهی خود را با استفاده از افرادی که در این‌باره کار کرده‌اند افزایش دهیم.
WTO حاصل نیازهای بشر و بازار است و کنار آن حاصل تحولات عوامل محیطی بیرونی و داخلی است. اعتقاد بر این است که اگر WTO ایجاد شده است دلیلی داشته است و ناشی از یک‌سری نیازها بوده است. به طور کلی WTO عواملی را ایجاد می‌کند:
ـ مفاهیم گذشته را بر هم می‌ریزد و معنـای تازه‌ای به آن می‌بخشد مثلاً در گذشته بازارهای سنتی هر جا می‌توانست باشد اما امروز بازار به معنای هر جا و هرگاه است. در کنار این مساله مدیریت متفاوت در زمیننتی بحث WTO کرد. با WTO باید منطقی برخورد شود و با آن واقع‌بین بود باید نکات مثبت و منفی آن به خوبی تجزیه و تحلیل علمی شود.ه اقتصاد و صنعت، بنگاه، سیاست و جامعه مطرح است. در مدیریت باید طرز فکرها عوض شود. دیگر نمی‌توان با مدیریت دولتی، غیررقابتی، ملی و سنتی بحث WTO کرد. با WTO باید منطقی برخورد شود و با آن واقع‌بین بود باید نکات مثبت و منفی آن به خوبی تجزیه و تحلیل علمی شود.
ـ منش و رفتارهای ما را تغییر می‌دهد. مدیریتی که می‌خواهد واردWTO شود باید روشها و شیوه‌های کار خود را بازنگری کند و مدلهای صنعتی و تجاری خود را تغییر دهد. باید بپذیرد که هر پدیده‌ای شرایط خاص خود را دارد. پس باید به دنبال راه‌کارهای اجرایی را برای انطباق خود با آن پدیده بیابد و WTO پدیده‌ای نو است.
متاسفانه صادرات ما همنوازی ندارد بلکه به صورت تکنوازی حرکت می‌کند. با تکنوازی در امر صادرات هیچ کشوری به ما اجازه ورود به بازارهای خود را نمی‌دهد.
متاسفانه باید اشاره شود که به جای مدیریت بازرگانی در کشور مدیریت لجستیک خرید وجود دارد.
اقتصاد نفتی، اقتصاد خرید است. در اقتصادهای غیرنفتی است که مدیران صادراتی ایجاد حرکت می‌کنند. برای صادراتی شدن باید در بخش سیاست، مقررات مربوط به تولید اصلاح شوند. به نظر من اقتصـاد ایران دوران بی‌نظمی خود را طی می‌کند در حالی که پر از فرصتهایی است که به کمک مدیریت تحول می‌توان از این فرصتها بهره جست. اما تحول در چیست؟ تحول یعنی موضع درست‌اندیشی اما کشور ما، در موضع ضعف اندیشه از نظر تجارت و صادرات قرار دارد. تحول را نمی‌توان در قوت و قدرت جست. اگر طی سالهای اخیر بر علیه WTO شعار نمی‌دادیم و آن را درست مطالعه و درباره آن درست اندیشه می‌کردیم. مشکلات تجاری و اقتصادی امروز را نداشیم. آیا 148 کشور جهان بدون فکر و منطق وارد WTO شده‌اند؟ برای صادرات باید نگرش صادراتی، انگیزش صادراتی، دانش صادراتی و رفتار صادراتی داشت که مشکل ما در صادرات از نگرش است و بنگاهها و ارگان‌های دولتی باید نگرش بازارهای داخلی خود را به نگرش صادراتی تغییر دهند.
برای صادرات به جهان باید بدانیم که چرا صادر می‌کنیم. اما هنوز انگیزه ما برای ورود به WTO روشن نیست. در بحث دانش صادراتی باید گفت که صادرات هم دید است هم درک که به دانش نیاز دارد و می‌دانیم که مدیریت دانایی‌محور است. صادرات یعنی ارتباط با حرفـه‌ای‌های جهان و برای این ارتباط نمی‌توان همچنان سنتی حرکت کرد.
دکتر روستا در پایان سخنان خود به مباحث مهمی چون توانمندی، قانونمندی و نظام‌مندی در صادرات اشاره کرد و افزود، توانمندی یعنی رشد پتانسیل‌ها و شناخت نقاط قوت خود در امر صادرات. قانونمندی یعنی اینکه صادرات هم در سطح بنگاه و هم در سطح کشور احتیاج به قانون دارد و مهم است که قوانین بازارهای جهانی را بشناسیم، رعایت کنیم و به آن احترام بگذاریم. و در نظام‌مند بودن صادرات می‌توان گفت پدیده صادرات باید در رفتارها نهادینه شود. برای حرفه‌ای شدن در صادرات و حضور در بازارها نمی‌توان سلیقه‌ای رفتار کرد.