تلاش عراق برای تهیه و تولید سلاحهای شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 تا 61 به کار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی با هدف دفاعی ـ تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت.
بیشترین حملات در هنگام عملیات کربلای 5 و 8 در منطقه شرق بصره صورت گرفت ولی بیشترین مصدوم در عملیات والفجر 10 با بمباران حلبچه و اساسا پس از سال 66 بود. تعداد مصدومین از صفر در اواخر سال 59 آغاز و به 12 هزار نفر در سال 66 افزایش یافت.
انواع گازها شامل خردل، اعصاب، سیانور، فسفری، خفه‌کننده و تهوع‌آور بود. نیمی از حملات با استفاده از عامل خردل صورت گرفت و دیگر حملات به گاز اعصاب و مابقی به گاز سیانور اختصاص داشت.
گازها عموما توسط هواپیماهای جنگی حمل و استفاده می‌شود. دو سوم حملات با هواپیما بود و مابقی با خمپاره‌انداز و توپخانه انجام می‌شد.
هدف عراق از به کارگیری سلاحهای شیمیایی، جلوگیری از پیشروی ناگهانی قوای نظامی ایران در مواضع و استحکامات عراق و مهار پیامدهای سیاسی ـ استراتژیک آن بود. تاثیرات روحی ـ روانی سلاحهای شیمیایی و آثار کاربرد آن در ایجاد پراکندگی در نیروها و از میان بردن قدرت مقاومت یا پیشروی آنها و اختلال در سازمان رزم، مورد توجه عراقی‌ها بود.
نظر به اینکه نقطه ثقل قدرت نظامی ایران در تهاجم به عراق شامل نیروهای پیاده و اجرای عملیات شبانه بود، لذا بدلیل اینکه قادر به دفاع در برابر این تاکتیک‌ها نبودند برای جلوگیری از پیشروی نیروها و ایجاد پراکندگی در میان آنها از سلاحهای شیمیایی استفاده می‌کردند. خدیر حمزه رئیس پیشین طرح‌های هسته‌ای عراق در مورد تاثیر این سلاح بر روی نیروهای ایران می‌گوید: در جنگ طولانی عراق با ایران، روشن شد که به وحشت انداختن نیروهای ایران از طریق استفاده از سلاح شیمیایی، به مراتب مؤثرتر از تمام توپخانه و بمباران هوایی بود که ما می‌توانستیم بکار ببریم.
به همین دلیل وفیق سامرایی می‌گوید: اگر کاربرد این سلاح‌ها نبود، اوضاع به ضرر ما شکل می‌گرفت. تهیه و تولید سلاحهای شیمیایی و به کارگیری آن در جنگ چنانکه اشاره شد بر پایه تحولات نظامی و نگرانی عراق از احتمال شکست نظامی، تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته است.
در ادامه بحث ابتدا به تهیه و تولید و سپس به کارگیری سلاحهای شیمیایی در مراحل مختلف جنگ اشاره خواهد شد.
به کارگیری در جنگ
افزایش توانمندی عراق در تهیه و تولید عوامل جنگ‌افزار شیمیایی همراه با نگرانی از شکست و طولانی شدن جنگ سبب گردید پس از عملیات والفجر یک برای نخستین بار عراق از طریق رادیو صوت الجماهیر در یکی از برنامه‌های خود تهدید به استفاده از سلاحهای شیمیایی را طرح کند. در این برنامه گفته شد ما کسانی را که به خود اجازه می‌دهند به مرزهای ما نزدیک شوند، نابود خواهیم ساخت، ما داروی نابودی آنان را در اختیار داریم و از آن علیه هرگونه حشراتی که قصد تجاوز به خاک مقدس ما را دارند، استفاده خواهیم کرد.
برای نخستین بار عراق به شکل جدیدتری در مقایسه با گذشته با استفاده از هواپیما و توپخانه از سلاحهای شیمیایی در عملیات والفجر 2 در منطقه حاج عمران استفاده کرد. یک خلبان اسیر در اعترافات خود تصریح کرد که با هواپیمای سوخو 22، بمب‌های شیمیایی را حمل و در منطقه حاج عمران فرو ریخته است.
در عملیات خیبر در جزایر مجنون در سال 62 عراق به نحو برجسته و متفاوتی با گذشته از عوامل شیمیایی با استفاده از هواپیما و توپخانه در چهارده مورد به طور گسترده استفاده کرد. در این عملیات دو هزار و هفتصد نفر مجروح شدند.
عراق در عملیات بدر در سال 63 علاوه بر گاز اعصاب و تاول‌زا از سیانور و خون نیز استفاده کرد. عراق در این عملیات جاده‌ها، عقبه‌ها، قرارگاه‌ها، اورژانس‌ها، اسکله را مورد حمله قرار داد. هشام فخری فرمانده سپاه سوم عراق پس از عملیات بدر طی مصاحبه‌ای گفت کشورش حق استفاده از سلاح شیمیایی را برای خود محفوظ نگه می‌دارد. رادیو بغداد نیز اعلام کرد. در برابر اصرار ایران بر ادامه جنگ، عراق مجاز خواهد بود با هر اسلحه خطرناک و سوزاننده‌ای از خود دفاع کند.
نحوه استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی در عملیات خیبر و بدر در سال‌های 1362 و 1363 نشان می‌داد عراق به صورت فزاینده‌ای گروه‌های جنگ شیمیایی خود را در قالب نیروی نخبه درآورده است و تدریجاً وسایل هدف‌گیری و پرتاب را با پیش‌بینی الگوهای باد بهبود بخشید که آثار آن در سال‌های بعد بویژه در حلبچه آشکار شد.
عراق در این مرحله، علاوه بر گاز خردل از گازهای اعصاب استفاده کرد که تأثیر عمده‌ای بر افزایش تلفات ایران داشت. همچنین عراق با افزایش تولید گازهای سازین و تابون، در عملیات فاو در سال 1365 به نحو گسترده‌ای از این گازهای استفاده کرد.
مجامع بین‌المللی و قدرت‌های بزرگ در استفاده گسترده عراق از سلاحهای شیمیایی سکوت اختیار کردند و تنها در 30 مارس 1984 میلادی (10 فروردین 1363) اولین واکنش را شورای امنیت از خود نشان داد ولی عراق به آن بی‌توجهی کرد.
پس از عملیات خیبر ـ که سوم اسفند 1362 آغاز شد ـ سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد عراق در جنگ از گاز سمی استفاده کرده است.
در پی آن نیز آمریکای‌ها در مارس 1984 میلادی (اسفند 62) به کار گیری سلاح شیمیایی را محکوم کردند. واکنش آمریکا در برابر عراق در حالی صورت می‌گرفت که آمریکا بدلیل نگرانی از شکست عراق در جنگ و شکست آمریکا در خاورمیانه بدنبال برقراری ارتباط با عراق بود. به همین دلیل جاناتان هوو، از اداره سیاسی ـ نظامی وزارتخارجه در نامه‌ای مورخ 1 نوامبر 1983 خطاب به جرج شولتز نوشت: عراق به صورت روزمره از سلاح شیمیایی استفاده می‌کند و برای حفظ اعتبار سیاستمان در خصوص سلاحهای شیمیایی باید به این مسئله اشاره کنیم. ولی برای کاخ سفید اهمیت صدام در مقابله با ایران بیش از اینها بود. لذا در فرمان ریاست جمهوری شماره 114 مورخ 26 نوامبر همان سال به امضاء ریگان، اشاره‌ای به این مسئله نشد. در نتیجه پس از واکنش آمریکا در محکوم کردن استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی، بلافاصله رامسفلد در سفر دوم خود به عراق در فروردین سال 63 مایل بود به صدام توضیح بدهد که این موضع‌گیری ارتباطی با تلاش برای گسترش مناسبات دو کشور، ندارد.
آرمیتاژ بعدها در همین زمینه می‌گوید: انگیزه اصلی واشنگتن به برقراری رابطه با عراق و نگرانی از پیروزی ایران در جنگ با عراق سبب گردید دولت آمریکا واکنش درخور توجهی نشان ندهد. در چارچوب همین ملاحظه، برابر سند محرمانه‌ای روزنامه شرق‌الاوسط به نقل از آن در گزارش خود می‌نویسد: رضایت پنهانی آمریکایی‌ها از استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی کاملا واضح و مشهود است و آن همسو با منافع آمریکا ذکر شده است. همچنین صدام به استفاده از این سلاح تحریک و تشویق شده است.
دولت انگلیس نیز با وجود درخواست ایران برای محکوم کردن کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق، هیچ واکنشی نشان نداد و این اتهام را رد کرد و یک نماینده مجلس گفت: ما انزجار خود را از بکارگیری سلاحهای شیمیایی به هر دو طرف متخاصم اعلام کرده‌ایم! یک مقام وزارت خارجه انگلیس نیز اعلام کرد دولت انگلیس مقررات صادرات مواد شیمیایی به ایران و عراق را سخت‌تر کرد.
به کارگیری سلاحهای شیمیایی به صورت تدریجی علاوه بر اینکه یک عنصر جدیدی را وارد معادلات نظامی کرد، تاثیرات قابل ملاحظه‌ای بر روند جنگ و نتایج عملیات‌ها داشت، برابر گزارش جمهوری اسلامی به کنفرانس خلع سلاح تعداد حملات شیمیایی عراق از دیماه سال 1359 تا اسفند 1366 جمعا 242 مورد بود که قربانیان آن 44 هزار نفر ذکر شده است. همچنین برابر گزارشی که بغداد در پاسخ مانس بلیکس رئیس بازرسان تسلیحاتی درباره 6 هزار بمب شیمیایی مندرج در یک سند، مدارکی را نشان داده است که در جنگ علیه ایران به کار برده است.
در مجموع کاربرد سلاح شیمیایی تاثیر عمده‌ای از لحاظ تلفات و ضایعات و تضعیف روحیه نظامیان و مردم ایران بر جنگ، گذاشت. کردزمن در مورد درس‌های استفاده از سلاحهای شیمیایی در جنگ می‌نویسد: وقتی نیروهای نظامی احساس کنند، بی‌دفاع هستند، ممکن است با تحمل تلفات محدود از مقاومت دست کشیده و فرار کنند. مردمی که از حملات شیمیایی در هراسند، ممکن است به راحتی از حمایت از جنگ دست بردارند.