علیرضا ثمودی
مردم جهان روز 11 سپتامبر 2001 شاهد وقوع حوادثی بودند که بعدها بهانه‌ای شد برای مبارزه با تروریسم و حمله به افغانستان و عراق. صبح روز 11 سپتامبر، 19 هواپیماربا کنترل 4 هواپیمایی را که به مقصد سان‌فرانسیسکو و لس‌آنجلس در حال پرواز بودند در اختیار خود گرفتند. ساعت 46/8 صبح پرواز شماره 11 آمریکن ایرلاینز به برج شمالی مرکز تجارت جهانی اصابت کرد و کمتر از نیم ساعت پس از آن (30/9 دقیقه) نیز پرواز شماره 175 یونایتد ایرلاینز به برج جنوبی برخورد کرد. ساعت 37/9 همان روز نیز گروه دیگری از هواپیماربایان پرواز شماره 77 آمریکن ایرلاینز را در کنترل خود گرفتند و آن را در مقر پنتاگون منهدم کردند. از سوی دیگر به دلیل درگیری که میان هواپیماربایان و مسافران پرواز شماره 93 یونایتد ایرلاینز رخ داد، هواپیمای چهارم نزدیکی شانکسویل پنسیلوانیا سقوط کرد. هرچند گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن داشت که مقصد هواپیماربایان کنگره یا کاخ سفید بوده است.
اما خالد شیخ محمد و رمزی بینال شیبه در مصاحبه خود با شبکه تلویزیونی الجزیره در 11 سپتامبر 2002 اعلام کردند که مقصد هواپیمای چهارم کنگره ایالات متحده بوده و نه کاخ سفید؛ البته این دو همچنین اعلام کردند آنها در ابتدا قصد داشتند تاسیسات هسته‌ای ایالات متحده ـ و نه مرکز تجارت جهانی یا پنتاگون ـ را مورد حمله قرار بدهند، اما به دلیل ترس از عواقب احتمالی از انجام این کار صرف‌نظر کرده‌اند. نکته جالب توجه این که بعدها اعلام شد این هواپیماربایان ـ که همگی عضو گروه القاعده بودند ـ برای کشتن خلبان‌ها و خدمه هواپیما از چاقو استفاده کرده‌اند. اطلاعات به دست آمده از جعبه سیاه پرواز شماره 93 یونایتد ایرلاینز نشان داد که مسافران پس از آن که از طریق تلفن‌های همراه خود مطلع شدند هواپیماربایی‌های مشابهی صورت گرفته با هواپیماربایان درگیر شده تا کنترل هواپیما را در اختیار خود بگیرند. هواپیماربایان نیز پس از اطلاع از این وضعیت بلافاصله هواپیما را ساعت 30/10 به وقت محلی در شانکسویل به زمین می‌کوبند.
طبق گزارش‌های منتشر شده برج جنوبی مرکز تجارت جهانی پس از گذشت 56 دقیقه از زمان اصابت پرواز شماره 175 یونایتد ایرلاینز در ساعت 59/9 و برج شمالی ساعت 28/10 کاملا ویران شدند. در پی این حوادث تمامی پروازها به مقصد ایالات متحده به مدت 3 روز لغو شد. در طی این حوادث 2996 نفر جان خود را از دست دادند که در این میان 19 نفر هواپیماربا، 264 نفر مسافران 4 هواپیمای ربوده شده، 2606 نفر در برج‌های دوقلو و 125 نفر نیز در پنتاگون جان خود را از دست دادند. گزارش‌ها حاکی از آن است که در زمان حمله 117400 نفر در مرکز تجارت جهانی حضور داشته‌اند. البته در برخی گزارش‌ها تعداد این افراد 14154 اعلام شده بود. طبق گزارش منتشر شده از سوی کمیسیون 11 سپتامبر صدها نفر بلافاصله پس از اصابت هواپیماها به برج‌های دوقلو جان خود را از دست داده‌اند و بقیه این افراد نیز پس از سقوط برج‌ها کشته شدند. در این میان 200 نفر نیز که به امید نجات جان خود، از این برج‌ها خود را به خیابان‌ها و ساختمان‌های اطراف پرتاب می‌کردند جان خود را از دست دادند.
مجری عملیات
ریشه‌های شکل‌گیری گروه القاعده به سال 1979 و حمله شوروی سابق به افغانستان بازمی‌گردد. اسامه بن لادن رهبر گروه القاعده بلافاصله پس از حمله نیروهای شوروی به افغانستان سفر می‌کند. وی در آنجا با کمک ایالات متحده، عربستان سعودی و پشتیبانی سازمان اطلاعات پاکستان به سازماندهی مجاهدین عرب کمک می‌کند و سازمان مکتب‌الخدمه را با هدف مقاوت در برابر نیروهای شوروی پایه‌ریزی می‌کند. بن لادن در طول فعالیت خود همواره از کمک‌های مالی عربستان و آمریکا برخوردار بود و این کمک‌ها را از طریق سازمان اطلاعات پاکستان دریافت می‌کرد. پس از عقب‌نشینی نیروهای شوروی از خاک افغانستان در سال 1989 سمت و سوی فعالیت‌های مکتب الخدمه نیز تغییر پیدا کرد. پس از پیوستن ایمن الظواهری به بن لادن فعالیت‌های این گروه نیز رادیکال‌تر شد. بن لادن در سال 1996 اولین فتوای خود را صادر کرد و در آن از نیروهای آمریکا خواست خاک عربستان سعودی را ترک کنند. او در سال 1998 در دومین فتوای خود از سیاست‌های ایالات متحده در قبال رژیم صهیونیستی و همچنین استمرار حضور نیروهای این کشور در عربستان سعودی انتقاد کرد؛ البته گروه القاعده پیش از حمله سال 2001 اقدامات تروریستی دیگری نیز انجام داده بود و از حمایت حکومت طالبان نیز برخوردار بود. در واقع طالبان از گروه القاعده حمایت مالی به عمل می‌آورد و افغانستان به مکانی امن برای تشکیل اردوگاه‌های آموزشی برای اعضای این گروه تبدیل شده بود. طبق گزارش کمیسیون 11 سپتامبر، بودجه گروه القاعده بین سال‌های 1996 تا 2001 نزدیک به 3 میلیون دلار بوده است و در حدود 20 هزار نفر در اردوگاه‌های این گروه در افغانستان آموزش دیده‌اند. از دیگر فعالیت‌های این گروه می‌توان به بمبگذاری در سفارتخانه‌های ایالات متحده در کنیا و تانزانیا در سال 1998 و حمله به ناو کول در یمن درسال 2002 اشاره کرد.
طراح اصلی
اما به نوعی می‌توان گفت خالد شیخ محمد طراح اصلی حملات 11 سپتامبر بوده است. وی ایده انجام این حمله را در سال 1996 به بن لادن ارائه کرد. در آن دوره بن لادن و القاعده در مرحله گذار و انتقال از سودان به افغانستان بودند. بمبگذاری در سفارتخانه‌های ایالات متحده در کشورهای آفریقایی و فتوای بن لادن در این سال بیانگر عزم واراده وی در مبارزه با ایالات متحده بود. نکته قابل توجه اینجاست که در دسامبر 1998 مرکز مبارزه با تروریسم سازمان سیا به دولت این کشور گزارش داد که القاعده در حال برنامهریزی برای انجام عملیات تروریستی در خاک ایالات متحده و آموزش افراد برای انجام عملیات هواپیماربایی است. بن لادن در اوایل سال 1999 از خالد شیخ محمد درخواست کرد که زمینه‌های انجام این عملیات را فراهم کند. در سال 1999 جلسات متعددی میان بن لادن، محمد و محمد عاطف برگزار شد. خالد شیخ محمد در این میان نقش پشتیبانی عملیاتی ازجمله انتخاب اهداف مناسب برای حمله و کمک به حضور هواپیماربایان در خاک ایالات متحده را بر عهده داشت. بن لادن با برخی طرح‌های پیشنهادی محمد ازجمله حمله به برج بانک ایالات متحده در لس‌آنجلس به دلیل نبود فرصت کافی مخالفت کرد. بن لادن نیز علاوه بر حمایت مالی و انتخاب افراد، نقش رهبری این حمله را نیز بر عهده داشت. در ابتدا نواف الهزمی و خالد المهرز که سابقه جنگ در بوسنی را نیز داشتند به عنوان اولین نفرات از سوی بن لادن انتخاب شدند. این دو پس از حضور در مالزی در اواسط ژانویه 2000 وارد خاک ایالات متحده می‌شوند. الهزمی و المهرز در بهار سال 2000 دوره‌های آموزش پرواز را در سن دیگو و کالیفرنیا پشت سر می‌گذارند. اواخر سال 2009 محمد عطا، مروان الشهی، زیاد جراح ورمزی بینال‌شیبه از هامبورگ وارد افغانستان می‌شوند. افراد انتخاب شده افرادی تحصیلکرده بودند. آنها به زبان انگلیسی تسلط داشتند و سال‌ها در کشورهای غربی زندگی کرده بودند. این افراد دوره‌های آموزشی مختلفی را پشت‌سر گذاشتند و در این دوره‌ها بود که هانی هنجور که دارای گواهی پرواز (خلبانی) بود نیز برای این حمله شناسایی شد.
عملیات نظامی
نکته جالب توجه اینجاست که به گفته استفن کامبون یکی از مقامات ارشد سیاسی ایالات متحده دونالدرامسفلد وزیر دفاع وقت این کشور ساعت 40/2 بعد ازظهر 11 سپتامبر بلافاصله دستیاران خود را مامور به‌دست آوردن شواهد و مدارکی مبنی بر مشارکت عراق در این حملات کرد. از سوی دیگر شورای ناتو نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که طبق بند 5 منشور ناتو، حمله به ایالات متحده حمله به تمام دولت‌های عضو ناتو محسوب می‌شود. دولت جورج بوش نیز بلافاصله جنگ بر ضد تروریسم را با هدف مجازات القاعده و بن لادن و جلوگیری از ظهور سایر شبکه‌های تروریستی دیگر اعلام کرد. به همین خاطر نیز نیروهای ناتو با رهبری ایالات متحده به افغانستان حمله و حکومت طالبان را سرنگون کردند.
توطئه
پس از وقوع حملات 11 سپتامبر بسیاری نسبت به انجام این عملیات از سوی نیروهای القاعده ابراز شک و تردید کردند و معتقد بودند که این حملات بهانه‌ای برای تحقق اهداف توسعه‌طلبانه ایالات متحده بوده است. طرفداران تئوری توطئه بر این باورند که مقامات ایالات متحده از اطلاعات دقیقی در مورد انجام حملات برخوردار بوده‌اند و آگاهانه از انجام این حملات ممانعت به‌عمل نیاورده‌اند. از سوی دیگر برخی ادعا می‌کنند که افرادی خارج از گروه القاعده این عملیات را برنامهریزی و اجرا کرده‌اند، چرا که گروه القاعده به هیچ عنوان دارای ظرفیت‌های لازم برای برنامهریزی و اجرای چنین عملیاتی نبوده است. همچنین مرکز تجارت جهانی به خاطر اصابت هواپیماها به آن از بین نرفته، بلکه به خاطر انفجار مواد منفجره در درون برج‌های دوقلو تخریب و ویران شده است.