علل ربوده شدن امام صدر از دیدگاه شهید چمران
شهید چمران علل ربودن امام موسی صدر را در چند بند خلاصه می‌کند.«نخست آنکه بزرگترین دلیلی که رهبران دولت‌های عربی برای ربوده شدن امام موسی صدر ذکر می‌کنند اختلافات مذهبی بین امام و قذافی است اما ما معتقدیم که همه مشکل و قضیه بر سر اختلافات دینی نیست زیرا در مقابل این همه فشاری که از سوی دولت‌های عربی و ایران بر قذافی وارد آمده، مسلماً اگر مشکل فقط اختلاف دینی بود، امام موسی را آزاد می‌کرد، بنابراین مشکل عمیق‌تر از مشکلات دینی است.
دوم اینکه در لبنان معتقدند که مبارزه پیگیر امام موسی علیه تقسیم، توطین و تجاوز رژیم صهیونیستی به جنوب لبنان از مهمترین دلایل کوشش استعمار برای از میان برداشتن این مرد است تا قرار دادهای کمپ دیوید به اجرا در آید.
سوم اینکه «مساومه» که نزدیکترین ترجمه آن معامله است، یعنی معامله سیاسی. عده‌ای معتقدند آمریکا و غرب می‌خواستند با امام موسی معامله کنند یعنی در زمانی که انقلاب پیروزمند ایران در اوج قدرت خود سیر می‌کرد، تصمیم می‌گیرند که با وی وارد معامله شده تا خطی بر خلاف جهت خط انقلاب اسلامی ایران برگزیند اما امام موسی این معامله را نمی‌پذیرد.
چهارم اینکه امام موسی را گروگان قرار دهند تا با امام خمینی (ره) معامله کنند، چرا که آمریکا تلاش بسیاری برای معامله با امام خمینی(ره) داشت.
پنجم اینکه شاید مهمترین عامل ربوده شدن امام موسی صدر باشد، به انقلاب اسلامی ایران باز می‌گردد. حدود 9 ماه پیش امام موسی مقاله‌ای در روزنامه لوموند پاریس به نام «نداء الانبیاء» نوشت، این زمان بحبوحه تظاهرات تبریز و قم بود و او پیش‌بینی کرد که انقلاب اسلامی پیروزی خواهد شد و این انقلاب بزرگ را به رسالت پیامبران تشبیه کرد. این موضوع زنگ خطری برای غرب نسبت به امام موسی و طرز تفکر انقلابی او بود.
امام موسی صدر شخصیتی است که با سابقه مبارزاتی و تشکیلاتی خود می‌توانست لبنان، عراق، خلیج فارس، کویت و کشورهای نفت خیز منطقه را از سقوط برهاند و مصالح آمریکا را در معرض تهدید قرار دهد. بنابراین به مصلحت آمریکا نبود چنین فردی در چنین وضعیت بحرانی در منطقه حضور داشته باشد. او بزرگترین شخصیتی است که می‌توانست انقلاب اسلامی ایران را در این مناطق انتشار دهد و به استعمار ضربه بزند».
نخستین یافته‌ها و واکنش شتاب‌زده لیبی
تحقیقات اولیه نشان داد که امام موسی صدر و همراهانش آخرین بار با اتومبیل‌های تشریفات دولت لیبی برای دیدار با قذافی هتل محل اقامت خود را ترک کردند. انتشار این خبر سران حکومت لیبی را که در ابتدا موضوع ربودن امام موسی و همراهانش را نادیده گرفته و خود را در این باره بی اطلاع نشان دادند وادار به واکنش کرده و آنان با انتشار یک بیانیه رسمی که با تناقضات آشکار همراه بود، اعلام کردند که امام موسی صدر و 2 همراه وی عصر روز 31 اوت 1978 بدون اطلاع مقامات لیبیایی با پرواز هواپیمایی آلیتالیا عازم ایتالیا شدند و پیرو آن نیز وزارت خارجه لیببی اعلام کرد که امام موسی عازم رم شده است.
تحقیقات مقامات لبنان در ایتالیا
در تاریخ 31 سپتامبر 1978 دولت لبنان هیئتی سیاسی - امنیتی را که متشکل از دبیر اول کابینه لبنان و 2 تن از افسران بلند پایه اطلاعات ارتش این کشور بود به منظور تحقیق درباره حقیقت قضیه ربودن امام موسی صدر و همراهان وی به ایتالیا و لیبی فرستاد. دولت لیبی هیئت مذکور را از ورود به خاک این کشور منع کرد اما هیئت لبنانی با همکاری مقامات ایتالیایی مأموریت خود را به انجام رساند و در مدت 15 روز حضور در شهر رم با همکاری مسئولین امنیتی آن کشور به گردآوری اطلاعات و اسناد موجود در این باره پرداخت و نتیجه تحقیقات خود را در اختیار دستگاه قضایی لبنان قرار داد که ادعاهای لیبی مبنی بر خروج امام موسی صدر از این کشور را رد می‌کرد.
تحقیقات قضایی ایتالیا و دستاوردهای آن
پس از آن که خبرگزاری‌های جهان خبر ناپدید شدن امام موسی صدر را منتشر کردند، بلافاصله در 13 سپتامبر 1978 دادستانی کل ایتالیا در رم فعالیت و تحقیقات خود را آغاز کرد و دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی مختلفی برای روشن شدن این مسئله ایفای وظیفه کردند. تحقیقات بسیار پر دامنه و با دقت انجام شده و به طور جدی مرزها مورد بررسی قرار گرفت. این تحقیقات پس از دو هفته به این نتایج قطعی منتهی شد.
1- برخی از مسافران پرواز آنتالیا گفتند که مدتی طولانی در فرودگاه طرابلس در انتظار ورود هواپیما بودند اما در جمع خود هیچ کس را با خصوصیات ظاهری امام صدر و یا با لباس روحانی مشاهده نکردند.
2- مهمانداران زن و مرد در پرواز همگی ورود فردی را با ظاهر و اوصاف امام موسی صدر یا با هر نوع لباس روحانی نفی کردند.
3- همه عوامل پلیس گذرنامه، وجود کسی با لباس روحانیت و با خصوصیات ظاهری امام موسی صدر را نفی کردند.
مقامات امنیتی و قضایی ایتالیا تحقیقات دقیق خود را با حکم قاضی تحقیق رم در 7 ژوئن 1979 مبنی بر قطعی بودن این نکته که امام صدر و همراهانش با پرواز آلیتالیا لیبی را ترک نکرده و با هیچ وسیله نقلیه دیگری به ایتالیا نیامده‌اند، به پایان رساندند.
دولت ایتالیا رسماً به دولت لبنان، مجلس اعلای شیعیان لبنان، دولت سوریه و دولت جمهوری اسلامی ایران ابلاغ کرد که امام صدر و دو همراه او هرگز به ایتالیا پا نگذاشته و از این کشور عبور نکرده‌اند.
تحقیقات قضایی مجدد
مقامات حکومت لیبی که از ابتدا و در زمان انجام تحقیقات در ایتالیا همواره در صدد ایجاد انحراف در مسیر تحقیقات بودند، با وجود ناکامی در رسیدن به اهداف خود هیچگاه از دروغ پردازی‌ها مبنی بر اینکه امام موسی و همراهانش طرابلس را به مقصد رم ترک کرده‌اند، دست برنداشتند. بدین ترتیب با گذشت زمان طولانی از صدور بیانیه دادستان کل ایتالیا و مختومه شدن پرونده در این کشور، دولت لیبی بار دیگر تلاش کرد با بکار گیری ابزار و روش‌های مختلف، انحراف دیگری در روند رسیدگی به پرونده ایجاد کند.
بدین ترتیب در فوریه سال 1980 یعنی پس از گذشت یکسال و نیم از ربودن امام و همراهانش در لیبی و 8 ماه پس از صدور حکم دستگاه ایتالیا مبنی بر مختومه شدن پرونده، دولت لیبی با تسلیم درخواستی به دادگاه استیناف این کشور مدعی شد که بر اساس تحقیقات جدید انجام شده در کشور خود لازم است پرونده بار دیگر در دادگاه رم بررسی، تا ثابت شود که امام صدر و همراهانش لیبی را به مقصد ایتالیا ترک کرده‌اند.
دستگاه قضایی ایتالیا تحقیقات گسترده‌ای را از نو آغاز کرد و به مدارک جدیدی دست یافت. بازپرس ایتالیایی به لیبی و سپس به لبنان سفر کرد و به سخنان شاهدان متعددی گوش داد. در این بین شاهدانی بودند که در مدت حضور امام موسی صدر در لیبی با وی همنشین و هم سخن شده بودند و او را با دو همراهش دیده بودند که از هتل «الشاطی» در طرابلس راهی نشست با قذافی شده بودند و دیگر به محل اقامتشان بر نگشتند و چمدان‌‌هایشان در هتل مانده بود. پس از آن است که این چمدان‌ها در هتل «هالیدی» شهر رم یافت شد.
پس از انجام دور تازه تحقیقات، دستگاه قضایی ایتالیا نظر نهایی خود را اعلام و ضمن تأیید نتایج نخستین تحقیقت قوه قضائیه ایتالیا، تحقیقات نیروهای امنیتی لیبی را مجعول و ساختگی نامید.
تحقیقات دستگاه قضایی لبنان
دولت لبنان در تاریخ 4 فوریه 1981 ربودن امام موسی صدر و همراهانش را «اقدام علیه امنیت ملی کشور» دانست و مسئله را به دیوان عالی ارجاع داد. دادستانی کل لبنان با عنوان شاکی پرونده جرم مذکور را فتنه برانگیزی و تحریک برای تشدید درگیری‌ها و نبردهای طایفه‌ای لبنان نامید.
قاضی لبنانی در تاریخ 18 نوامبر 1986 نظر خود را همراه با شواهد و گواهی شهود مبنی بر اختفای امام صدر و همراهانش در داخل کشور لیبی اظهار داشته و تصریح کرد که افراد دیگری به دروغ خود را به جای این شخصیت‌ها جا زده و وانمود کردند که آنها به ایتالیا وارد شده‌اند. این دادگاه تأکید کرد که جنایت ربودن و سلب آزادی، تنها شخص امام را هدف قرار نداده است، زیرا وجود اختلافات و عداوت‌های شخصی با امام ثابت نشده، بلکه هدف آنان فرو بردن لبنان در درگیری‌های داخلی است.
این قرار با تأکید بر این نکته به پایان می‌رسد که دستگاه قضایی لبنان صلاحیت تحقیق و تفحص در این مسئله را دارد و حکم خود را مبنی بر جستجوی مستمر برای شناسایی عاملان و عامران این جنایت صادر کرد.
صدور حکم جلب قذافی در دادگاه لبنان
در 22 می 2001 «سید صدرالدین صدر» فرزند امام موسی صدر و همسران شیخ محمد یعقوب و عباس بدرالدین، همراهان ربوده شده امام ضمن اقامه دعوی خواستار بکارگیری تمام راهکارهای قانونی برای انجام تحقیقات گسترده‌تر در خصوص موضوع ارجاع شده به دیوان عالی در سال 1981 به منظور کشف حقیقت و شناسایی مجرمان شدند.
در پی تسلیم دادخواست مذکور دادستان کل لبنان با صدور قرار کیفر خواست، پیگیری اجرای قرار صادر از سوی قاضی پیگیری کننده قبلی و صدور نیابت قضایی را برای تمامی مراجع امنیتی به منظور تسریع در روند دادرسی و اتخاذ تدابیر لازم را مورد تأکید قرار داد. خانواده‌های امام موسی صدر، شیخ محمد یعقوب و عباس بدرالدین در جولای 2004 شکایتی را علیه قذافی و تنی چند از مقامات لیبایی تنظیم کردند. در این شکایت قذافی و برخی مقامان لیبی مسئول اصلی و مستقیم ربودن امام موسی صدر و نیز مباشران و معاونان در جرم‌های «استمرار ربودن»، «جعل اسناد»، «استفاده از نام افراد با قصد فریبکارانه»و «شهادت دروغ» نامیده شدند. بر اساس این شکایات دادستان کل لبنان به عنوان مدعی العموم با صدور قرار پیگیر قانونی دستور جلب سرهنگ معمر قذافی و تنی چند از مقامات دولت لیبی و بازپرسی از آنان را به عنوان متهمان در پرونده ربودن امام موسی صدر و دو همراه وی در سال 1978 صادر کرد.
اقدامات انجام گرفته در ایران
سفر امام موسی صدر به لیبی و ربوده شدن وی مقارن بود با اوج مبارزات مردم ایران به رهبری امام راحل و درست چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی.
امام صدر رابطه صمیمانه‌ای با مراجع و علمای حوزه‌های علمیه و نیز مبارزان ایرانی خارج از کشور داشت و با ربوده شدن وی واکنش‌های بسیاری از سوی رهبر انقلاب و سایر انقلابیون و مردم برانگیخته شد. امام خمینی (ره) از همان روزهای نخست نسبت به این مسئله واکنش نشان داده و در تلگراف‌هایی به یاسر عرفات و حافظ اسد، رهبر سازمان آزادی بخش فلسطین و رئیس جمهور سابق سوریه خواستار دریافت اطلاعاتی پیرامون امام موسی صدر و آگاهی از سلامت وی شد. پیگیری‌های مستمر حضرت امام نشان علاقه وافر ایشان به حل این معما و امید به بازگشت امام موسی صدر از لیبی بود. امام در یکی از دیدارهای خود با نمایندگان لبنانی گفت «قضیه آقای صدر بسیار مهم و به ما هم لطمه وارد کرده است. لکن امیدوارم به زودی بازگردد و کارها را که اسلامی است و به نفع شیعه انجام دهد. در غیاب ایشان نباید مأیوس شوید و مردم را امیدوار کنید».
حضرت امام در آذر ماه 1357 صادق قطب زاده را به لیبی فرستاد تا در این باره تحقیق و بررسی کند. در اسناد ساواک آمده است {امام} خمینی دو نفر از نزدیکان خود را به لیبی فرستاده تا در مورد سرنوشت موسی صدر تحقیق کنند و در صورتی که نامبرده در لیبی به سر می‌برد تقاضای آزادی او را بنمایند. اما آنها نتوانستند در مأموریت خود توفیقی به دست آوردند. در خبرهای قبلی در مورد اقامت موسی صدر در لیبی و زنده بودن وی تأکید شده است».
واکنش مراجع عظام به ربوده شدن امام موسی صدر
ربودن امام صدر برای مراجع تقلید نیز فاجعه‌ای عظیم بود و واکنش بسیاری از آنان را برانگیخت. حضرات آیات مرعشی نجفی، طباطبایی، قمی، گلپایگانی، عبدالله شیرازی، طالقانی و شریعتمداری با ارسال تلگراف‌های مکرر و صدور بیانیه‌های متعدد نگرانی خود را از ربودن امام صدر اعلام کردند.
شرط امام (ره) برای برقراری رابطه دیپلماتیک با لیبی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بازگشت حضرت امام خمینی(ره) به کشور، روابط دیپلماتیک بین ایران و لیبی که پیش از انقلاب به علت حمایت لیبی از الحاق جزایر 3 گانه ایرانی خلیج فارس به امارات و ارائه شکایت به شورای امنیت و نیز حمایت از گروه‌های تجزیه طلب در جنوب کشور قطع شده بود و با سردی تداوم یافت.
امام تنها با شرطی حاضر به برقراری روابط حسنه با لیبی بود که وضعیت امام موسی صدر مشخص شده و وی آزاد شود.
بی اعتنایی به نخست وزیر لیبی در ایران
هاشمی رفسنجانی نیز در مورد پیگیری‌های صورت گرفته در خصوص امام موسی صدر گفته است: «ایران خیلی جدید با مسئله برخورد کرد، در همان زمان و بعد از پیروزی انقلاب. زمانیکه نخست وزیر لیبی به ایران آمد مهمترین مشکل وی در اینجا همین مسئله بود. عبدالسلام جلود مدت‌های طولانی در هتل مانده بود، نه کسی وقت ملاقات می‌داد و نه روابط ایران با لیبی جدی گرفته می‌شد».
امام راحل همواره پیگیر مسئله ربودن امام صدر بودند، به طوری که پس از پیروزی انقلاب اسلامی علی رغم اصرار برخی مسئولین وقت بر اهمیت ارتباط با لیبی، از پذیرفتن قذافی خودداری کرده و گفته بودند «او هنوز مسئله آقا موسی را حل نکرده است، چگونه او را بپذیرم؟».
امام (ره) در مورد امام صدر فرموده است: «آقای صدر یک مردی است که من می‌توانم بگویم او را بزرگ کرده‌ام، او به منزله یک اولاد عزیز است برای من و من امیدوارم که انشاء الله ایشان به سلامت برگردند به محل خودشان و بسیار مورد تأسف است که ما او را در بین خودمان نداریم. امیدوارم که روزی با آقای امام موسی صدر در قدس با هم نماز بخوانیم».
توصیه مقام معظم رهبری به همت بیشتر در خصوص امام صدر
با شروع جنگ تحمیلی، قضیه امام موسی صدر پیگیری نشد، اما در دیدار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رئیس جمهور وقت با قذافی، روشن شدن سرنوشت امام موسی صدر جو مذاکرات را تلخ کرد.
مقام معظم رهبری در سال 1376 در پیامی در این باره فرمودند: «یقیقناً محروم شدن صحنه لبنان از حضور چنین عنصر ممتاز و ارزشمندی یک خسارت بزرگ بوده و هست که متأسفانه عکس العمل مناسب خود را از سوی مدعیان طرفداری از حقوق بشر دریافت نکرد. امیدواریم بی خبری‌‌ها در این قضیه با همت صاحبان همت و مسئولین پایان یابد». ایشان در دیدار با خانواده امام صدر نیز فرمودند: «این وظیفه جمهوری اسلامی است که با جدیت مسئله را پیگیری کند. در این سال‌ها غفلت شده و باید جبران کنیم».
تلاش لیبی برای تطمیع کمیته تحقیق ایرانی
در همان سال کمیته‌ای زیر نظر رئیس جمهور برای پیگیری مسئله تشکیل شد. این کمیته مجموعاً 9 بار با مقامات لیبایی دیدار کرد. مذاکرات صریح و جدی بود اما دست اندرکاران این پرونده در لیبی غیر مسئولانه و با تعلل فراوان و غیر متعهد به تعهداتشان رفتار کردند. با وجود اینکه پس از سال‌ها «سیف الاسلام قذافی» در دیدار با مقامات ایرانی اعتراف کرد که امام موسی صدر و دو همراهش به سبب شرایطی که آن زمان در لیبی حکم فرما بوده، ربوده شده‌اند و حتی خود قذافی نیز در سخنرانی سال 2002 به این مطلب اشاره کرد، اما آنان تلاش می‌کردند شخص قذافی را مبرا سازند و مسئولیت را به دوش برخی از افراد خودسر یا غیر لیبایی افکندند، حتی تلاش کردند که با پرداخت پول قضیه را فیصله دهند! بالاخره اینکه در پی تعلل و عدم مسئولیت مقامات لیبی، خانواده امام موسی صدر در نامه‌ای به رئیس جمهور از او خواستند تا مذاکرات را قطع کنند تا بتوان پیگیری را از راه‌های دیگری چون راه حل قضایی ادامه داد.
حرکت تاریخی نمایندگان مجلس
با تشکیل هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی، خانواده امام موسی صدر شکایتی به کمیسیون اصل 90 ارائه داد. زیر نظر این کمیسیون کمیته‌ای مرکب از 11 نماینده مجلس به ریاست مرحوم « محمد رضا فاکر» مسئول پیگیری مسئله ربوده شدن امام صدر شدند. در سال 1383 بیش از 150 نماینده در حرکتی تاریخی نامه‌ای را مبنی بر حمایت و ضرورت پیگیری قضیه امام صدر امضاء کردند که از تریبون علنی مجلس قرائت شد.
نمایندگان مجلس برای اولین بار ربودن امام موسی صدر را «اقدام علیه امنیت ملی ایران» خوانده و آن را جنایتی علیه بشریت نامیدند.
پیگیر‌ی‌ها در دولت نهم
با انتخاب محمود احمدی نژاد به ریاست جمهوری، صدرالدین صدر فرزند امام موسی صدر با وی دیدار کرده و از طرف خانواده امام موسی خواستار پیگیری جدید و همه جانبه مسئله ربودن امام شد. رئیس جمهور در این دیدار گفت: «ما آماده‌ایم هر کاری که ضرورت داشته باشد انجام دهیم و پیگیری این قضیه در دستور کار دولت و از اولویت‌های من است. موضوع را از طریق نماینده تام الاختیاری که به زودی انتخاب می‌کنم، پیگیری خواهم کرد». کمی بعد کمیته‌ای به ریاست «سید احمد موسوی» معاون پارلمانی رئیس جمهور تشکیل و مأمور بررسی این مسئله شد. این کمیته چندین جلسه با حضور نمایندگان وزرای خارجه، اطلاعات و برخی از نمایندگان مجلس برگزار کرد.
راهکارهای کمیته پیگیری سرنوشت امام موسی صدر مجلس برای پیگیری قضیه امام صدر
مجلس شورای اسلامی افزون بر گزارش مفصلی که در خصوص پرونده پیگیری امام موسی صدر ارائه داد، راهکارهایی را نیز در 11 بند برای پیگیری هدفمند و مؤثر قضیه امام صدر با رویکرد حل قضیه ارائه داده است که به شرح زیر می‌باشد.
1- این آدم ربابی اقدامی علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است و باید قوانین و مقررات و طرح‌هایی متناسب با موضوع امنیت ملی در راستای پیگیری قضیه تدوین شود.
2- اقدام برای پیگیری قضایی در دادگاه‌های بین‌المللی و مراجع قضایی جهانی.
3- ارائه شکایت و تقاضای رسیدگی به پیگیری پرونده امام موسی صدر در کشورهایی که قانون بررسی‌‌های دعوای ضد تروریست و آدم ربایی دارند.
4- حمایت همه جانبه از اقدام قضایی جاری در لبنان.
5- طرح پرونده امام موسی صدر در سازمان ملل، سازمان کنفرانس اسلامی، سازمان کنفرانس سران عرب و موارد نظیر آن.
6- اطلاع رسانی گسترده در سطح جهان و از طرق مختلف با هدف تبیین جایگاه و نقش امام در لبنان و منطقه و نیز جلب افکار عمومی نسبت به این آدم ربایی و عواقب جبران ناپذیر آن.
7- بررسی وضعیت‌ها و راه‌های گوناگون مذاکره و همکاری با ایتالیا به منظور جلوگیری از هرگونه تبانی بین دولت ایتالیا و حکومت لیبی.
8- تشکیل کمیته ویژه جمع آوری اطلاعات از سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی جهانی در وزارت اطلاعات.
9- تخصیص بودجه لازم از سوی مجلس شورای اسلامی برای تحقق نیازهای مالی طرح پیگیری.
10- رایزنی‌های گوناگون با مقامات کشورهای اسلامی و عربی دیگر به منظور اعمال فشار بر ربایندگان.
11- اتخاذ سیاست ملی مناسب و یکپارچه در همه قلمرو‌های همکاری جمهوری اسلامی ایران با لیبی و کاهش سطح همکاری‌ها.
نتیجه‌گیری
امام موسی صدر نه تنها یک شخصیت مذهبی-سیاسی شیعی، بلکه یک شخصیت جهانی است که ربایش و فقدان وی در موضوعاتی همچون برقراری گفت‌وگوی بین ادیان و مذاهب، مقاومت در مقابل تجاوزهای رژیم صهیونیستی و قدرت‌های فرامنطقه‌ای و نیز اتحاد جهان اسلام و چالش‌هایی که جهان اسلام و بشریت با آن روبروست بسیار تأثیرگذار است. او که در مدت کوتاه حضور خود در لبنان توانست این کشور از نظر دینی و سیاسی، موزائیکی را متحد کرده و روحی تازه در کالبد شیعیان و مقاومت بدمد، قطعاً در صورت حضور طولانی مدت برای مشکلات بزرگتر کنونی بشریت نیز راه‌های برون رفت فراوانی می‌یافت.
با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران داعیه حمایت از مقاومت در مقابل مستکبران را داشته و علاوه بر آن همواره از حمایت از اتباع ایرانی در سراسر جهان را در دستور کار خود داشته و دارد، شایسته است که به موضوع ربوده شدن امام موسی صدر توجه ویژه‌ای مبذول داشته باشد تا شاهد به سرانجام رسیدن این پرونده مفتوح طی سه دهه گذشته باشیم.