نصرت‌الله تاجیک
خصوصیات ژئوپولیتیکی قدس
در بررسی جغرافیای سیاسی هر منطقه به توصیف شکل‌گیری آن منطقه در طول تاریخ و اشکال مختلف حاکمیت و اهمیت آن می‌پردازیم که شمه‌ای از آن در مبحث قبلی (تاریخچه قدس) بیان گردید اما در بررسی ژئوپلیتیکی هر مکان به علل و چرائی شکل‌گیری ابعاد گوناگون این امر و ارائه نظریه‌هایی درباره آینده این منطقه با توجه به داده‌های کنونی می‌پردازیم. به عبارت دیگر ژئوپلیتیک هر منطقه حاصل مجموعه پیچیده نیروهای متعدد و متخاصم موجود در صحنه میباشند که در کشمکش با یکدیگر قرار گرفته‌اند. از مهمترین خصوصیات ژئوپلتیکی قدس وجود و تعاطی ادیان الهی یهود، مسیحیت، و اسلام و طبعاً فرهنگهای گوناگون می‌باشد که این امر می‌تواند محوریت ژئوپلتیکی خاص خویش را پیدا نماید.
اگر تحولات و مناقشات خاورمیانه را در طول تاریخ بررسی نمائیم. به این مسئله پی خواهیم برد که یکی از علل مهم تحولات این منطقه ریشه در سرزمین فلسطین و اهمیت ژئولتیکی بیت‌المقدس دارد. از این رو در دوره‌هایی از تاریخ گذشته سرزمین فلسطین صحنه نزاع و جنگهایی به جهت دستیابی به حاکمیت بر بیت‌المقدس بوده و در عصر حاضر نیز با آمدن استعمارگران به منطقه خاورمیانه و اشغال سرزمینهای اسلامی از جمله فلسطین و سپس تأسیس رژیم صهیونیستی صحنه جدیدی از مناقشات خاورمیانه آغاز گردیده است. مقاله حاضر با عنایت به موضوع آن درصدد بررسی ریشه‌ها و علل اهمیت قدس شریف از یک طرف و دیدگاه امام خمینی(ره) نسبت به این مکان مقدس از طرف دیگر می‌باشد. اما آنچه تاکنون ذکر شده، تا پایان مقاله به آن بپردازم:
اول اینکه، موقعیت ژئوپلتیکی بیت‌المقدس همواره ذهن محققین و صاحبنظران را در جهت تبیین و تحلیل آن به خود جلب نموده اما کمبود مجموعه‌ای که موضوع مورد نظر را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده باشد به وضوح مشاهده شده و از این رو ضرورت نیاز به تهیه مقاله‌ای به عنوان مدخلی برای گشایش بحث بین اساتید محترم در این زمینه احساس می‌شد. بنابراین با نگارش این نوشتار بر آن شدم تا از زوایای گوناگون این موضوع را مورد بررسی قرار داده و بحث را باز نموده تا از اندیشه دیگران نیز در این باب کمک بگیرم.
دوم، بیت‌المقدس به جهت دارا بودن قبة‌الصخره، مسجدالاقصی و اماکن مقدس دیگر در نزد ادیان سه‌گانه دنیا (اسلام، مسیحیت و یهود) از اهمیت بسیار بالائی برخوردار می‌باشد. بدین جهت برای دستیابی و حاکمیت بر آن در طول تاریخ، آن را به عنوان عامل تنش‌زا در خاورمیانه مطرح نموده و بدین لحاظ موجب بروز جنگهای بسیاری شده است.
سوم، خارج شدن بیت‌المقدس از تحت حاکمیت مسلمانان و ضربه حیثیتی که بدین لحاظ بر مسلمانان وارد شده است. توانسته به عنوان عامل اتحاد ملل اسلامی و نقطه اشتراک و همسوئی در سیاست خارجی کشورهای اسلامی نسبت به اشغالگران آن در طول تاریخ مطرح باشد.
چهارم، بیت‌المقدس جزو سرزمینهای اسلامی است که به اشغال دشمنان در آمده است و بیشترین اماکن مقدس این شهر مربوط و متعلق به مسلمانان است. همچنین این منطقه در بیشترین دوره زمانی در طول تاریخ، تحت حاکمیت مسلمانان بوده است و اکثریت ساکنان آن در طول تاریخ، عرب و مسلمان بوده‌اند.
موارد بالا از مهمترین ابعاد ژئوپلتیکی قدس میباشند که هر یک درجای خود و در مباحث آینده بطور عمیق‌تری به آن می‌پردازم. اما آنچه بطور مختصر می‌توان بیان کرد آن است که چون در ژئوپلتیک نقش عوامل محیط جغرافیایی مورد بررسی قرار می‌گیرد و از آنجا که در میان پدیده‌های محیطی هیچ پدیده‌ای مانند انسان نمی‌تواند در سرنوشت سیاسی آن محیط نقش داشته باشد، لذا به این امر توجه بیشتری خواهد شد.
در مورد نام بیت‌المقدس در طول تاریخ که خود بیانگر بعدی دیگر از ابعاد ژئوپلتیکی این منطقه می‌باشد «یورشالیم» گویند که بازمانده از دوره کنعانیان است. و «یور» به معنی تأسیس و «شالیم» اسم رب‌النوع صلح می‌باشد. کنعانیها بنا به روایتی اولین گروه مردمی در این منطقه بوده‌اند و در پایان هزاره چهارم پیش از میلاد، در این سرزمین می‌زیسته‌اند. شهر «یورشالیم» را بنا کردند. اما چون پادشاه آنان «ملک صادق» دوستدار صلح و آرامش بود، به احترام «شالیم» خداوند صلح، آن را یورشالیم (شهر صلح) نامید. همچنین بنابر روایتی در زمان سکونت «حیتها» در دو هزار سال پیش از میلاد، در این منطقه، بیت‌المقدس «او ـ روسالم» و قبل از حمله حضرت داود به آن «یبوس» و در زمان تسلط آن حضرت «اورشالم»، «یروشالائیم»، «اورشلیم» به مفهوم شهر صلح و آرامش می‌نامیده‌اند.
اورشلیم ترکیبی از دو واژه «اور» و «شلیم» است. در زبان عبری «اور» به معنی آتش، روشنایی، مقدس و «شالیم» به مفهوم شهر صلح، سلامتی و آرامش ذکر شده است و با هم اورشلیم معنی شهر مقدس، شهر روشنایی، شهر صلح و آرامش، و همچنین «میراث مقدس» می‌دهد.
اسامی دیگر آن را «ارین ئیل» به معنی مسکن خدا، «ایلیا» به مفهوم خانه غم و خانه خدا گفته‌اند. یهودیها آن را در «بیت‌المقدس همیقداش» خانه مقدس نیز می‌گویند.
همچنین پس از شورش «برکوخبا» هنگامیکه رومیها بر آن شهر سلطه یافتند (134 ب.م) نام «ایلیا کاپتولینا» «تپه خانه خدا». بر آن گذاشتند و آنجا را به صورت مرکزی برای بت‌پرستی در آوردند.
نام «ایلیا» تا زمان ظهور اسلام، بر شهر باقی ماند و به تدریج اسامی بیت‌المقدس، بیت‌المقدس، بیت‌المقدس، قدس، قدس شریف مدینه مقدسه بر آن اطلاق شد، این اسامی با الفاظ مختلف در نزد ادیان و فرهنگهای گوناگون همگی حاکی از تأثیر موقعیت این شهر بر روند صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز بین مردم و در نتیجه اهمیت ژئوپلیتیکی آن می‌باشد.
بیت‌المقدس که به عنوان مرکزیتی معتبر، از قرن پانزدهم ق.م سابقه دارد و از جانب حکومتهای داود پیغمبر(ع)، مکابیان و سلسله هرودس به عنوان مرکز حکومتی برگزیده شده در سرزمین فلسطین، در طرف جنوب شرقی شهر یافا و در فاصله پنجاه مایلی آن شهر بر فراز تپه‌های سبز و خرم، میان منطقه‌ای کوهستانی بسیار زیبا قرار گرفته و همچون چهارراهی در میان شرق و غرب، باعث عبور و مرور مسافران و در نتیجه افزایش اهمیت ژئوپلیتیکی آن گردیده و تاخت و تاز مهاجمان و نزاع بر سر آن را از چهار هزار سال قبل از میلاد تاکنون، شاهد و نظاره‌گر بوده است. این شهر که به ارض موعود معروف می‌باشد و مکانی دانسته شده که چشمه‌هایی از شیر و عسل در آن جاری و پیوسته مطمع نظر مهاجمان و جهانگشایان بوده است. تاریخ بیانگر آن است که این شهر در طی قرون دست‌کم بیست بار تحت محاصره شدید واقع شده، دو بار به دست مهاجمان به کلی ویران و برجایش شخم زده‌اند، هیجده بار تجدید ساختمان شده و سه بار معبد آن بازسازی و مرمت گردیده و مردمش شش بار وادار به تغییر دین و مذهب خود شده‌اند.
حدود دو هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح(ع) چند قبیله عربی، به منطقه فعلی فلسطین مهاجرت کرده و در این منطقه اقامت نمودند و سپس به اسم «کنعانیون» نامیده شدند. مدتی بعد عده‌ای از این مردم، به سواحل جلوی کوههای لبنان رفته و در آنجا اقامت گزیدند و رفته رفته به اسم «فینقیون» شناخته شدند (بنابراین، اصل این دو فرقه یکی است)
کنعانیون در فلسطین شهرهائی با حصارهای محکم برای مصونیت از خطر غارتگران بنا نمودند و پایه تمدنی را در آنجا گذاشته برای خویش مذهبی اختیار کردند. تقریباً تمام اساس تمدن و اغلب مبانی مذهب «عبرانیون» از اینها اقتباس شده است. کنعانیون چندین قبیله بودند که قبیله مهم آن «یبوسیون» می‌باشد که در شهر قدس و اطراف آن سکونت داشتند و به همین مناسبت فلسطین را «ارض کنعان» می‌نامیدند. زیرا از دو هزار و پانصد سال تا هزار سال قبل از میلاد، (نزدیک به یکهزار و پانصد سال) این منطقه را در دست داشته‌اند.
تقریبا هزار و هشتصد و پنج سال قبل از میلاد مسیح، حضرت ابراهیم خلیل(ع) از شهر «اور» عراق مرکز کلدانیها به ارض کنعان (فلسطین) مهاجرت نمود. در همین منطقه حضرت اسحاق متولد شد و از اسحاق حضرت یعقوب به دنیا آمد و به اسم «اسرائیل» نامیده شد و یهود را به جهت انتساب به حضرت یعقوب بنی‌اسرائیل می‌نامند و در زمان حضرت یوسف، حضرت یعقوب و سایر فرزندانش به مصر رفتند و به تدریج تعداد اسرائیلیها افزایش یافت.
در حدود یک هزار و دویست و نود سال قبل از میلاد، حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیل از مصر بیرون آمدند، عده‌ای را به همراهی حضرت «یوشع» به فلسطین فرستادند تا از وضع آنجا اطلاع کاملی به دست آورند. هیئت اعزامی پس از مراجعت گزارش داد که جمعیت ظالم و سرکش در آنجا زندگی می‌کنند. بنی‌اسرائیل ترسیدند و حاضر نشدند که به فلسطین بروند و فرمان پیغمبر خود حضرت موسی(ع) را اطاعت نکردند.
حضرت داود(ع) تمام اسباط اسرائیل را متحد کرد و مقاومت مردم یبوس (بیت‌المقدس) را در هم شکست و آن را تصرف کرد و پایتخت مملکت خود قرار داد، دو سبط «یهودا» و «بنیامین» را در اطراف بیت‌المقدس و بقیه اسباط را در اراضی قسمت شمال سکونت داد و فلسطینیان را مغلوب نمود و برای بنی‌اسرائیل حکومتی تاسیس نمود.
حضرت داود(ع) از سال 1010 تا سال 970 قبل از میلاد حکومت کرد. وی به فرمان خداوند به ساختن بنای قدس یعنی خانه خدا اقدام نمود. ساخت معبد از زمان وی آغاز شد ولی در زمان حضرت سلیمان به نام معبد یا هیکل سلیمان به پایان رسید.
اگر بنای بیت‌المقدس را که به دست حضرت داود شروع و به دست حضرت سلیمان تکمیل شد سال 967 تا 961 قبل از میلاد، یعنی مدت هفت سال بدانیم، آن چنانکه تورات بنای آن را در مدت هفت سال گزارش کرده است. هیکل یا معبد بیت‌المقدس تقریبا در هزار تا هزار و یکصد سال بعد از بنای کعبه و نهصد و هفتاد سال پیش از میلاد مسیح(ع) بنیان‌گذاری شده است.