محمدداوود محمدی mdm313110@yahoo.com
کارشناس ارشد معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق(ع) و پژوهشگر اقتصاد اسلامی
دین اسلام (دین خاتم)؛ کاملترین دین است1. لذا مسئول هدایت انسانها در تمامی اعصار می باشد. این مسئولیت خطیر برنامه‌ای دقیق، اصول راهبردی در قالب مدل و چهارچوب می خواهد تا بتواند پیروانش را در مسیر درست هدایت نماید و دین اسلام نیز با منابع غنی(قرآن و سنت، عقل و اجماع) می تواند این الگوی مطلوب و اصول راهبردی را ارائه نماید و هنجارها و روابط اثباتی گذاره های این مدل را تعریف نماید. لذا در فضای گفتمان دین و اقتصاد و تعامل بین آنها، کشف اصول راهبردی اقتصاد در پرتو تعالیم الهی میسر می شود که ثمره بحث و بررسی آن مباحثی چون بانکداری اسلامی، بورس اسلامی، توسعه عدالت محور، رفاه اسلامی و... می باشد.
پس در جامعه اسلامی، تنها مدل اقتصادی که بر خواسته از فرهنگ دینی(اقتصاد اسلامی) باشد توان پاسخگویی تمام خواسته های مسلمانان را دارد و هر گونه تغییر و تحول روابط اقتصادی نیز باید بر اساس مبانی مدل اقتصاد اسلامی باشد. بر این اساس؛ جهاد اقتصادی در جامعه اسلامی سازوکارهای اقتصادی-اسلامی می خواهد و نمی توان در جامعه ای خواستار جهاد اقتصادی شد اما رویکردها و سازوکارهای غیر متناسب اتخاذ کرد.
هر نظام اقتصادی رویکردها و سازوکارهای خاص خود را -که بر خواسته از اهداف و اجزای آن است- در حل مسائل اقتصادی دارد. بر اساس نیاز و رویکرد مقاله در اینجا، اقتصاد اسلامی را بر اساس سه مشخصه مذکور از بین سایر نظامها مورد بررسی قرار می دهیم2.
الف- اهداف:
به رغم اهمیت اهداف اقتصادی در چگونگی شکل گیری و چینش صحیح عناصر آن و نحوه فعالیتهای اقتصادی آن، هنوز در ادبیات اقتصاد اسلامی اختلاف نظرهایی است. عده‌ای چنین بیان کرده اند: حاکمیت سیاسی اسلام، تحکیم ارزشهای معنوی و اخلاقی، برپایی عدالت اجتماعی، عدم وابستگی اقتصادی، خود کفایی و اقتدار اقتصادی، توسعه و رشد و رفاه عمومی3. ویژگی مشترک اهداف ذکر شده، رضایت الهی، قرب خداوند مقام عبودیت برای بندگان او می باشد.
ب-اجزا:
اجزای اصلی پیکره نظام اقتصادی اسلام شامل مبانی اعتقادی، مبانی ارزشی و اصول راهبردی می باشد که در ذیل معرفی می شوند.
1 - مبانی اعتقادی:
مبانی اعتقادی، آموزه هایی هستند که حاکم بر رفتارهای اقتصادی و زیر بنا و تکیه گاه فکری و نظری درباره آموزه های اقتصادی را بیان
می کنند. موضوع این آموزه ها، خدای متعالی و صفات او، جهان هستی، انسان و جامعه است. آن دسته از آموزه هایی که در رفتارهای اقتصادی تاثیر داشته باشد اعم از ایدئولوژی و جهان بینی، در اقتصاد مورد توجه قرار می گیرد.
خداوند:
خالق جهان هستی و انسانها است. او مالک و پروردگار است. هدایت تکوینی خداوند دائم ومستمر بوده وجهان تحت احاطه و قیومت او است.
جهان:
گزاره هایی از این قبیل را شامل می شود: همه جهان هستی رو به سوی خدا دارند. همه هستی برای انسانها آفریده شده، جهان شامل دنیا و آخرت است. دنیا محل کشت و آزمایش و آخرت محل درو و پاداش است.
انسان:
گزاره هایی از این نوع مطرح می شوند: انسان دارای دو بعد روح و جسم است. هدف از خلقت انسان، تکامل روح و جسم او است. جسم انسان در مسیر تکامل، ابزاری در خدمت تکامل روح قرار می گیرد. انسان خلیفه خدا روی زمین و مسئول در برابرخدای تعالی است. انسان برای تکامل خود افزون بر عقل به وحی نیز نیاز دارد.
جامعه:
گزاره هایی مطرح شده از این قبیل هستند: هم جامعه و هم فرد اصالت دارد. بر جوامع انسانی سنت های الهی حاکم است که توجه به آنها تاثیر فراوانی در جهت گیری های اقتصادی دارد.
2 - مبانی ارزشی
مقصود از مبانی ارزشی مفاهیم مبنایی دارای ماهیت ارزشی، فرهنگ ساز، جهت دهنده و تاثیر گذار بر رفتارهای اقتصادی انسانها است. دیدگاه ارزشی هر مکتب اجتماعی درباره مفاهیمی مانند زهد و قناعت، توکل به خدا، تقدیر الهی و رزق مقدر و دنیا و آخرت سازنده پیکره اصلی فرهنگ اقتصادی آن مکتب است که به دنبال آن، رفتارهای اقتصادی خاصی در عرصه های گوناگون اقتصادی به مردم رهنمون شده و برنامه و سیاست های ویژه اقتصادی را به مسئولان اقتصادی القا می کند.
3 - اصول
مقصود رویکرد های حاکم و جهت دهنده تدابیر و رفتار های اقتصادی است. این اصول، مبتنی بر مبانی اعتقادی جهت دستیابی به اهداف اقتصادی و حل مشکلات و معضلات اقتصادی هستند. همانند اصل آزادی مسئولانه، اصل رقابت مسئولانه، اصل توزیع عادلانه، اصل حضور مسئولانه دولت در اقتصاد.4
ج- سازوکارها:
سه ساز و کار مهم که مصرف منابع در جوامع مختلف و سیستم های اقتصادی، آنها را تعیین می نمایند عبارتند از :
تصفیه سازی، انگیزشی و تغییر ساختار سیاسی. به عبارتی با توجه به اهداف و مبانی بیان شده، این
سازو کارهای کلی هستند که درصدد دخیل کردن ارزشهای اخلاقی در روابط اقتصادی می باشند.5