بررسی جایگاه جنگ اطلاعاتی در جامعه اطلاعاتی

جامعه اطلاعاتی
در ربع آخر قرن بیستم، در آمریکا انقلاب فناوری بسیار مهمی رخ داد که به چهارمین انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات شهرت یافت. این انقلاب موجب دگرگونی و تبدیل «جامعه صنعتی» به «جامعه اطلاعاتی» شد. این انقلاب جوامع بشری را از عصر صنعتی به عصر پساصنعتی دانیل بل1، از عصر فوردیسم به عصر پسافوردیسم و از عصر سیاست بین‌الملل به عصر سیاست پسابین‌الملل جیمز روزنا2 منتقل کرد. (روزنا، 1384: 25)
عبارت «جامعه اطلاعاتی» یا «جامعه متکی بر اطلاعات» که (به صورت تلویحی) به معنی همگونی جهانی شکل‌های اجتماعی همه بخش‌های نوین است، به نظر می‌رسد که چندان مناسب نباشد زیرا در حالی که تجدید ساختار سرمایه‌داری و گسترش اطلاعات‌گرایی در مقیاس جهانی فرایندهای جدایی‌ناپذیر بودند، جوامع مختلف براساس ویژگی تاریخی فرهنگی و نهادهای خود نسبت به این فرایند کنش‌ها ـ واکنش‌های متفاوت داشته‌اند؛ با این وجود همان‌گونه که جامعه‌شناسی مانند «ریموند آرون»3 از وجود جامعه صنعتی که وجه بارز آن ویژگی‌های بنیادین و مشترک نظام‌های اجتماعی فنی است، سخن می‌گوید، ما نیز می‌توانیم از جامعه اطلاعاتی سخن بگوییم. (کاستلز، 1380: 47)
سرشت اصلی جامعه اطلاعاتی، مناسب‌سازی اطلاعات برای توسعه است. جامعه اطلاعاتی نه تنها تولید انبوه از اطلاعات را بر عهده دارد، بلکه توسعه سخت‌افزار رایانه‌ای و فناوری ارتباطات، به همراه نرم‌افزارهای ضروری برای بازیابی سریع اطلاعات را فراهم ساخته است؛ در نتیجه شاخص‌های عمده جامعه اطلاعاتی را می‌توان چنین برشمرد:
1. دسترسی مناسب در زمان مناسب به اطلاعات مناسب؛
2. حضور رایانه‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی دوربرد؛
3. رشد زیرساخت‌های مناسب مبنایی برای کاربرد فناوری اطلاعات؛
4. تغییر زیرساخت‌های شغلی از فعالیت‌‌های مبتنی بر صنعت به فعالیت‌های مبتنی بر اطلاعات. (سینگ جیل و دباس، 1382: 182)
تعاریف جامعه اطلاعاتی
کارشناسان، جامعه اطلاعاتی را از جهت تأثیرات فناورانه، اقتصادی، شغلی، جغرافیایی و فرهنگی مورد توجه قرار می‌دهند. در این مقاله تعریفی که از تأثیرات فناورانه جامعه اطلاعاتی شده، مبنا قرار گرفته است. معیار فناورانه را شاید بتوان رایج‌ترین معیار در شناسایی جامعه اطلاعاتی دانست؛ تعریف فناورانه عبارت است از پیشرفت در زمینه‌های پردازش، ذخیره و انتقال اطلاعات، با بهره‌گیری از فناوری اطلاعاتی تقریبا در همه زمینه‌های اجتماعی که منجر به شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی گشته است. (سعیدی، 1388: 225)
البته تعاریف متعددی از جامعه اطلاعاتی ارائه شده است؛ ویلیام مارتین4، در زمره نخستین کسانی است که موضوع جامعه اطلاعاتی را مطرح کرده است. (Hill, 1999: 9) وی معتقد است که هرچند واژه «جامعه اطلاعاتی» از دهه 1980 به بعد متداول گشته است، ولی تعریف واحدی از آن ارائه نشده و حتی گاهی مشروعیت کاربرد چنین واژه‌ای مورد تردید قرار گرفته است. به عقیده وی، جامعه اطلاعاتی جامعه‌ای است که در آن کیفیت زندگی همانند چشم‌اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی به میزان بسیاری به اطلاعات و بهره‌برداری از آن وابسته است. در چنین جامعه‌ای، استانداردهای زندگی، الگوهای کار و فراغت، نظام آموزشی و بازار کار، تحت تأثیر پیشرفت‌هایی قرار گرفته‌اند که در قلمرو اطلاعات و دانش به وقوع پیوسته است. (Martin, 1995: 1-5)
پروفسور دانیل بل، جامعه‌شناس برجسته آمریکایی، از زاویه جامعه فراصنعتی به موضوع جامعه اطلاعاتی می‌نگرد. وی به اهمیت اطلاعات و آگاهی در ظهور جامعه فراصنعتی تأکید می‌ورزد. به عقیده وی، در جامعه ماقبل صنعتی، زندگی «بازی بر ضد هستی» است؛ جایی است که انسان‌ها با نیروی عضلانی غیر ماهر کار می‌کنند؛ اما در عصر صنعتی، آنجا که ماشین حکم‌فرماست، زندگی، «بازی بر ضد هستی مصنوعی» است؛ در حالی که در یک جامعه فراصنعتی که بر خدمات بنا نهاده شده، بازی میان اشخاص است. بنابراین، آنچه به حساب می‌آید، نیروی عضلانی غیر ماهر یا انرژی نیست، بلکه اطلاعات است. (وبستر، 1380: 81 ـ 68)
ویژگی‌های جامعه اطلاعاتی
صاحب‌نظران علم اطلاع‌رسانی، ویژگی‌های متعددی از جامعه اطلاعاتی و ظواهر آن ارائه داده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
الف) ویژگی‌ فناورانه: همگرایی و پیوند میان رایانه و مخابرات، امروزه از واقعیت‌های معمولی زندگی در تمامی اجتماع‌های نوین است که در همه ارگان‌های زندگی نمایان شده است. نظام تصمیم‌گیری در بخش اعظمی از حوزه‌های واقع در جهان پیشرفته امروز، به نظام‌های پیچیده فناوری اطلاعات و نرم‌افزارهای توانمند وابسته است. (اسعدی، 1387: 61) ویژگی فناورانه، شرط لازم برای جامعه اطلاعاتی است اما شرط کافی نیست. براساس این ویژگی، جامعه اطلاعاتی در اثر توسعه شتابان فناوری اطلاعات ظهور کرده است. این ویژگی دارای چندین خصیصه بوده و نخستین خصیصه آن، تشکیل رسانه‌ها است که نظامی فراگیر، جامعه و گسترده را به همراه آورده و مسلط بر حیات بشری است و این خود ترکیبی از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، رایانه، دورنگار، چاپگر، ویدئو، ماهواره، تلویزیون و جز آن است.
دومین خصیصه ویژگی فناورانه، دوسویه بودن آن است که مخاطب را از وضعیتی منفعل خارج می‌کند و به صورت مؤثر در فرایند ارتباط شرکت می‌دهد. رشد اندیشه، پیدایش حق اظهارنظر و حق رأی در نتیجه تمرین برخورد فعال و مسئولانه در زمینه‌های اجتماعی، از آثار ارتباط دوسویه است که نتایج سیاسی و فرهنگی به دنبال دارد.
سومین خصیصه ویژگی فناورانه، پویایی و تبدیل‌پذیری است. یعنی ارتباط از هر جا، با هر کس و در هر حال امکان‌پذیر است که نمونه آن نیز تلفن همراه است. تبدیل‌پذیری به این معناست که امروزه به راحتی می‌توان پیام‌ها را از صورتی به صورتی دیگر تبدیل کرد؛ و در نهایت جهان‌شمول بودن، از مهم‌ترین خصوصیات وسایل ارتباطی نوین است؛ به این معنی که شبکه‌ها به تدریج سراسر سیاره زمین را پوشش می‌دهند و مرزهای سیاسی را درمی‌نوردند. فناوری‌های اطلاعاتی امکان می‌دهند که طراحی و ساخت کالا با بهترین کیفیت و کمترین زمان به صورت خودکار انجام پذیرد و خط تولید چنان انعطاف‌پذیر گردد که به راحتی بتوان با خط تولید واحدی، چند نوع کالا تولید کرد. (نشاط، 1388)
ب) ویژگی اجتماعی: جامعه اطلاعاتی ساختار جامعه شبکه‌ای و ارتباطات الکترونیکی زندگی اجتماعی را در معرض تحولات عظیم قرار داده است. پیشرفت خیره‌کننده در پردازش، نگهداری و انتقال اطلاعات در واقع به کاربرد فناوری اطلاعاتی در تمام زوایای زندگی اجتماعی انجامیده است. همچنین ارزانی فناوری‌های پردازش و نگهداری اطلاعات موجب شده است تا گستره آنها در ابعاد جهانی وسعت یابد. (سعیدی، 1388: 225) از جمله اشتغال، تقسیم کار، روابط خانوادگی، ویزای الکترونیکی و... برای مثال، وقتی مشاغل اطلاعاتی به وجه غالب در میان مشاغل موجود در جامعه تبدیل می‌شوند، ما به یک جامعه اطلاعاتی دست می‌یابیم. جامعه اطلاعاتی نوع جدیدی از تقسیم کار را مطرح می‌کند و در نتیجه مشاغلی از میان می‌رود و مشاغل جدیدی پدید می‌آید. تحول اجتماعی مبتنی بر اطلاعات، شامل تأثیر آزادی تدوین قانون حاکم بر مبادله اطلاعات می‌باشد که در آن ایجاد شبکه اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی می‌تواند به تجدید حیات خانواده و جامعه منجر شود.
انزوای قشر دارای فقر اطلاعاتی در جامعه الکترونیکی با شکل‌گیری مجدد قشر محکوم و ضعیف در جامعه اطلاعاتی که توسط کارفرمایان استثمار می‌شوند و نادیده گرفته حقوق این قشر در انعقاد قراردادها، بار دیگر به شکل جدیدی بروز می‌نماید. «ماسودا»5 یکی از متفکران جامعه اطلاعاتی، در سال 1985 به طرح جامعه اطلاعاتی می‌پردازد که در آن محور اصلی ارزش‌های اطلاعاتی بر ارزش‌های مادی غلبه می‌کند و در اقتصاد این جامعه، سرمایه اطلاعات و دانش فنی بر سرمایه مواد برتری می‌یابد. (بهشتی، 1376: 25)
ج) ویژگی اقتصادی: در جامعه اطلاعاتی، اطلاعات اقتصادی از مهم‌ترین مباحث اطلاعات است و از مهم‌ترین ابعاد اقتصاد در جهان امروز محسوب می‌شود. (وبستر، 1382: 204) به گونه‌ای که می‌توان گفت امروزه در بازارهای جهانی، ادامه فعالیت بدون مدد گرفتن از قدرت رایانه و سامانه‌های مخابراتی امکان‌پذیر نمی‌باشد. (محسنی، 1380: 40)
اقتصاد مبتنی بر اطلاعات در واقع نوعی اقتصاد خدماتی است که با اقتصاد کشاورزی و صنعتی که در زمره اقتصادهای تولیدی هستند، تفاوت اساسی دارد. رویکرد اقتصادی به نقش روزافزون اطلاعات در فرایند تولید، توزیع و مصرف، به ویژه در زمینه نوآوری و رقابت اشاره دارد. البته ساختار اقتصادی، ناگزیر، خود را با حوزه‌های تازه هماهنگ می‌کند. در این جوامع، اطلاعات منبعی اقتصادی تلقی می‌گردد. (نشاط، 1388) سازمان‌ها برای افزایش کارآیی خود، بر استفاده بیشتر از اطلاعات تأکید می‌ورزند تا نوآوری‌ها تقویت گردد، موقعیت اقتصادی و رقابت‌طلبانه آنها بهبود یابد و سبب ارتقای کیفیت ابزارها و خدمات شود.
د) ویژگی‌ سیاسی: تمرکز قدرت، نفوذ سیاسی و تحولات اجتماعی ناشی از اطلاعات، دلیل آشکاری بر مزایا و منافع ایجاد یک قطب اطلاعاتی است که سبب تغییرات بنیادین سیاسی از طریق پوشش خبری (نظیر آنچه در شوروی سابق و بلوک شرق رخ داده) می‌باشد. اگر پخش آخرین رویدادها از طریق رسانه‌های همگانی را از نظر «فقر اطلاعاتی» و «غنای اطلاعاتی» بنگریم، پیامد آن، تبدیل جامعه جهانی به دو گروه مخاطبان منفعل مصرف‌کننده و رسانه‌های جمعی از یکسو و شمار قلیلی از کشورهای برتر و نیز افراد سرآمد کشورها و تولیدکنندگان فعال و کاربران اطلاعات الکترونیکی، از سوی دیگر خواهد بود. (بهشتی، 1376: 25) نقش شهروند در برابر دولت و برعکس، همچنین احزاب و تشکل‌های سیاسی نیز به شکلی جدید در جامعه اطلاعاتی مطرح است؛ بنابراین از جمله ویژگی سیاسی می‌توان به رأی‌گیری الکترونیکی، دولت الکترونیکی، پوشش خبری جهانی و تفسیر در تعریف مفاهیم سیاسی اشاره نمود.
هـ) ویژگی فرهنگی: ظهور جامعه اطلاعاتی، تحول عمیقی در ارزش‌های فرهنگی و آداب و رسوم ملت‌ها و اقوام و هویت‌ها به وجود آورده و بازیابی و تشخیص هویت آنها در عین حال، با دشواری‌های تازه‌ای مواجه شده است و ما امروز شاهد ظهور فرهنگ‌های الکترونیکی متفاوتی نیز هستیم. (Martin, 1995: 6) بنابراین آنچه همزمان با پیدایش و توسعه جوامع اطلاعاتی در دنیا مطرح شده، تحمل و مدارای فرهنگی است که ناشی از شناخت بیشتر است. بسیاری از ناظران گرایش به دیدن نشانه‌های تحول در ارزش‌های فرهنگی به دنبال پیشرفت جامعه اطلاعاتی را دارند، اگرچه باید خاطرنشان کرد که جوامع مختلف واکنش‌های متفاوتی در برابر حضور فناوری‌های پیشرفته دارند و حتی فرهنگ جهانی الکترونیکی مستعد پذیرش تأثیرات محلی و ملی است. در حقیقت آنچه در حال وقوع است، توسعه و تعامل گسترده فرهنگ‌ها است، نه به اصطلاح فرهنگ نوپایی که تحول و تغییر اساسی شیوه زندگی را در سراسر جهان به دنبال داشته باشد. (بهشتی، 1376: 26) جامعه اطلاعاتی با این ویژگی‌ها، تأثیر شگرفی بر مفاهیم اجتماعی از جمله جنگ گذاشته است.
جامعه اطلاعاتی و جنگ
فناوری اطلاعات و ارتباطات، همچنان که بر تمامی وجوه اجتماعی تأثیر گذاشته و جوامع را به سمت جوامع نوین اطلاعاتی سوق داده است، بر جنگ و مفاهیم مرتبط با‌ آن نیز تأثیر گذاشته و یا خواهد گذاشت. در عصر اطلاعات، مفاهیم سنتی جنگ که در عصر صنعت رایج بوده، جای خود را به مفاهیم جدیدی داده است؛ به‌گونه‌ای که تحت عناوینی چون جنگ الکترونیکی یا جنگ اطلاعاتی از آن یاد می‌شود.
همان‌گونه که جنگ‌های «موج اول» یا دوران کشاورزی برای زمین، جنگ‌‌های «موج دوم» یا دوران صنعت در جهت کنترل ظرفیت تولید به وقوع پیوستند، جنگ‌های «موج سوم» یا دوران اطلاعات نیز برای کنترل دانش و اطلاعات است. از آنجایی که در هر جامعه‌ای، شیوه نبرد تابع روش تولید ثروت است، در عصر اطلاعات نیز که ارزش‌های اطلاعاتی جایگزین ارزش‌های مادی می‌شوند، جنگ‌های اطلاعاتی بیش از پیش معنا می‌یابد. (Toffler & Toffler, 1995)
در عصر کنونی که بشر در حرکت به سمت اطلاعات در رقابت جهانی می‌باشد، اطلاعات نقش محوری در درگیری‌ها و حتی جنگ پیدا کرده است. (والتز، 1385: 25) در جامعه اطلاعاتی، بیشتر امور زندگی انسان‌ها به نوعی با سامانه‌های الکترونیکی و رایانه‌ای گره خورده است؛ از این رو هرگونه ایجاد اختلال در این سامانه‌ها می‌تواند به نوعی در به هم زدن نظم اجتماعی و امنیت ملی کشورها مؤثر باشد. هر چقدر که جوامع از لحاظ فناوری پیشرفته‌تر باشند، در برابر تهدیدهای جنگ اطلاعاتی آسیب‌پذیرتر خواهند بود.
جنگ در جامعه اطلاعاتی تبدیل به امری پیچیده، مستمر و جاری شده است و با توجه به توسعه جوامع اطلاعاتی، موضوع جنگ اطلاعات نیز در میان جوامع و سازمان‌های اطلاعاتی، امنیتی، دفاعی در سالیان اخیر مورد توجه جدی قرار گرفته است. جنگی که در آن فرد از امکانات و ابزارهای اطلاعاتی که جامعه اطلاعاتی در اختیارش قرار داده است، بهره می‌جوید و با کسب امتیازی بر حریف خود برتری می‌یابد. مبارزه‌ای که در گستره وسیعی از فعالیت‌ها، از جمله نفوذ، خرابکاری رایانه‌ای، عملیات جاسوسی و اطلاعاتی، شنود مخابراتی، مدیریت هوشمند و جنگ الکترونیکی را دربرمی‌گیرد. (دنینگ، 1383: 25) بنابراین هر جا که از اطلاعات بهره‌برداری خاصی شود، اعم از خدمات عمومی، کنترل سامانه‌ها، برنامه‌ریزی سامانه‌ها و...، جنگ اطلاعاتی نیز می‌تواند مطرح شود. بر همین اساس، برای شناخت بهتر رابطه جامعه اطلاعاتی که در آن اطلاعات منبع قدرت است با جنگ اطلاعاتی که از فناوری‌های جامعه اطلاعاتی استفاده می‌کند، به بررسی‌ جنگ اطلاعاتی پرداخته می‌شود.
جنگ اطلاعاتی
از آنجا که اطلاعات و فناوری‌های ارتباطاتی، نقش غیر قابل انکاری در امنیت ملی کشورها و به ویژه در جنگ‌های آینده پیدا کرده‌اند، رویارویی اطلاعاتی از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار شده است؛ به گونه‌ای که پیش‌بینی می‌گردد، یکی از اهداف مهم در منازعه‌های آینده، سامانه‌های اطلاعاتی باشند. به همین دلیل، برتری ارتش‌های آینده در تسلط به شگردهای مختلف جنگ اطلاعاتی، یک برگ برنده محسوب خواهد شد. به اعتقاد پژوهشگران، تسلط به شیوه‌های جنگ اطلاعاتی در نبردهای آینده تأثیر شگرفی در پیروزی خواهد داشت.
جنگ اطلاعاتی، مفهوم جدیدی نیست بلکه پدیده موج سوم و محصول فرعی انقلاب رایانه‌ای است؛ با اینکه جنگ اطلاعاتی مقوله تازه‌ای نیست، می‌توان گفت که با فناوری‌ها و رسانه‌های اطلاعاتی جدید دستخوش تحول شده است. (عبداله‌انی، 1386: 15) لفظ جنگ اطلاعاتی از زمان جنگ جهانی دوم توسط چرچیل مورد استفاده قرار گرفت؛ زمانی که مهندسین پیام‌های رمزشده آلمانی‌ها را شنود و کشف می‌کردند، مصداق‌هایی از جنگ اطلاعاتی در حال شکل گرفتن بود. همچنین لفظ جنگ اطلاعاتی در سال 1976 میلادی توسط دکتر «توماس رونا»6 اندیشمند جنگ اطلاعاتی استفاده شد. (Rona, 1996: 53) و در همان سال، در یکی از گزارش‌های داخلی شرکت «بویینگ» به کار رفت؛ ولی این لفظ تا سال 1996 که یکی از مدیران سازمان سیا از آن در سنای آمریکا استفاده کرد، ناشناخته ماند. (عصر اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی، 1384)
جنگ اطلاعاتی با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، نقش و سهم‌ به‌سزایی در جنگ ایفا می‌کند؛ به‌گونه‌ای که امروزه جنگ اطلاعاتی، بعد چهارمی به ابعاد سه‌گانه زمینی، دریایی و هوایی اضافه کرده است. واژه‌هایی همچون «جنگ رایانه» و «جنگ شبکه»، از مفاهیم رایج در جنگ اطلاعاتی است.
جنگ اطلاعاتی از تزریق نامحسوس اطلاعات به منظور تغییر دادن فرهنگ و عادت مردم یک کشور در زمان عادی و صلح و نفوذ به لایه‌های اطلاعاتی در بخش‌های خصوصی، دولتی، نظامی و حتی امنیتی شروع می‌شود و تا از کار انداختن شبکه‌های فرماندهی و کنترل نظامی، شبکه‌های حمل و نقل اقتصادی، خدمات و هر آنچه بر زندگی روزمره افراد مؤثر است، ادامه پیدا می‌کند. (والتز، 1385: 19) هدف غایی جنگ اطلاعاتی، دستیابی به اهداف نظامی با استفاده مؤثر از منابع اطلاعاتی است.
تعریف جنگ اطلاعاتی
جنگ اطلاعاتی یک اصطلاح جدید است که طی سال‌های گذشته به واژه‌نامه اصطلاحات نظامی وارد شده است. البته مفهوم استفاده از اطلاعات در جنگ، قدمت طولانی دارد. ظهور اصطلاح جنگ اطلاعاتی و اهمیت روزافزون آن، با انقلاب اطلاعات ارتباط مستقیم دارد. باور همگانی به این صورت است که چنین انقلابی آن‌قدر قدرتمند و دامنه تأثیرش آن‌قدر گسترده است که می‌تواند بعد جدیدی در جنگ یا در واقع سبک جدیدی از جنگ را تعریف کند.
تلاش برای درک مفهوم جنگ اطلاعاتی مانند این است که چند نفر نابینا بخواهند با لمس کردن بخش‌های مختلف یک فیل بگویند که این موجود چیست؟ کسی که پایش را لمس کند، می‌گوید این یک درخت است، نفر دیگری که دُم آن را لمس کند، می‌گوید این یک طناب است و... (آلبرتس و پاپ، 1385: 90) جنگ اطلاعاتی نیز مشابه یک فیل شامل اجزاء مختلف و متعددی می‌شود؛ بنابراین هنگام تعریف این مفهوم باید نگرشی جامع داشت تا همه ابعاد مختلف آن، هم‌زمان مدنظر قرار بگیرد.
برای جنگ اطلاعاتی تعاریف مختلفی ارائه شده است که هر یک از منظر خاصی به رویارویی اطلاعاتی می‌نگرند؛ ولی تمامی این تعریف‌ها رویکرد مشخصی را دنبال می‌کنند که برای نمونه، به چند مورد اشاره می‌کنیم:
جنگ اطلاعاتی شامل اقدامات لازم جهت حفظ یکپارچگی سامانه‌های اطلاعاتی خودی در مقابل بهره‌برداری، آلوده شدن و تخریب و از طرف دیگر تلاش برای بهره‌برداری، آلوده کردن و تخریب سامانه‌های اطلاعاتی دشمن و انجام پردازش‌های لازم جهت به دست آوردن برتری اطلاعاتی در مواقع اعمال فشار می‌باشد. (قاضی‌زاده‌فرد، 1386: 31)
دانشگاه دفاع ملی آمریکا در تعریف خود، ضمن تأکید بر نقش فناوری پیشرفته اطلاعات، بازیگران این عرصه را فقط نظامیان می‌داند: جنگ اطلاعاتی یعنی کاربرد اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی به عنوان یک سلاح در درگیری‌هایی که اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی، یک هدف نظامی مهم به شمار می‌‌روند. (مرادیان، 1387: 9)
هر یک از تعاریف، بیان‌کننده دیدگاه ویژه‌ای در مورد رویارویی اطلاعاتی می‌باشند، اما تعریف دکتر قاضی‌زاده‌فرد را شاید بتوان تعریفی جامع و کاملی از جنگ اطلاعاتی دانست. وی جنگ اطلاعاتی را این‌گونه تعریف می‌کند: به مجموعه‌ای از اقدامات و عملیات نظامی و غیر نظامی که با بهره‌گیری از کلیه توانمندی‌های اطلاعاتی، سیستمی، تجهیزاتی و انسانی اعم از نظامی و غیر نظامی یک کشور، امکان برتری اطلاعاتی را از طریق شنیدن، دیدن و درک بهتر از اطلاعات مربوط به سیستم‌ها و استعدادها و توانمندی‌های دشمن، فراهم آورده و با انجام خرابکاری و ایجاد هرج و مرج و اختلال در آنها و با حفظ منابع و سیستم‌های اطلاعات خودی، امکان دستیابی به اهداف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی یا نظامی را برای یک کشور فراهم آورد، جنگ اطلاعاتی اطلاق می‌گردد. (قاضی‌زاده‌فرد، 1386: 35)
ویژگی‌های جنگ اطلاعاتی
1ـ کم‌هزینه بودن ورود به جنگ اطلاعاتی: هزینه ورود به جنگ اطلاعاتی بسیار پایین است. برخلاف سلاح‌های با فناوری سنتی، توسعه جنگ‌افزارهای جنگ اطلاعاتی احتیاج به منابع مالی گسترده ندارد؛ همچنین به علت نقش مؤثر قدرت پردازش در آن طبق قانون «مور»7 این هزینه‌ها رو به کاهش است. (Frono, 1999) داشتن تخصص در سیستم‌های اطلاعاتی و شبکه‌های الکترونیکی یا داشتن متخصص در این زمینه و دسترسی به شبکه‌های الکترونیکی، از شرایط لازم و مهم ورود به جنگ اطلاعاتی می‌باشد.
2ـ خدشه در مرزبندی‌های سنتی: مخدوش شدن مرزهای سنتی از ویژگی‌های جنگ اطلاعاتی است. متعدد بودن مخالفان و دشمنان احتمالی، تنوع در جنگ‌افزارها و گوناگونی‌ راهبردها، موجب می‌شود که شناسایی منابع تهدید در این جنگ به صورت فزاینده‌ای با مشکلات فراوان روبرو شود، به گونه‌ای که بیشتر اوقات با دشواری می‌توان بین منابع داخلی و خارجی تهدیدهای جنگ اطلاعاتی تفاوت قائل شد. (صدوقی، 1382: 135)
3ـ افزایش اهمیت و نقش فریب و دستکاری8: در جنگ اطلاعاتی این امکان وجود دارد تا با تکیه بر تکنیک‌های اطلاعاتی، توانایی فریب و دستکاری را افزایش داد؛ به‌گونه‌ای که می‌توان اطلاعات و تصاویری برجای گذاشت که تفاوت بسیاری با واقعیت‌های موجود دارند. عناصر جنگ اطلاعاتی با کمک گرفتن از اطلاعات کلیدی، افکار عمومی را دستکاری و آن را در مسیر دلخواه خود بسیج می‌کنند. (صدوقی، 1382: 135) برای مثال، با تبلیغاتی که زاپاتیست‌های مکزیکی در شبکه اینترنت به راه انداختن، توانستند برای خود حمایت سیاسی کسب کنند و از انتقامی که دولت مکزیک از آنها می‌خواست بگیرد، جلوگیری کنند. (Centncer, 1997)
4ـ مشکلات سخت هشدار تاکتیکی و ارزیابی حمله:
در حال حاضر هیچ‌گونه سیستم هشداردهنده تاکتیکی با کفایتی که قادر باشد بین حملات راهبردی جنگ اطلاعاتی و دیگر انواع فعالیت‌های ارتباطات رایانه‌ای مانند گردآوری اطلاعات یا حوادث اتفاقی تمایز ایجاد کند، وجود ندارد. (Cohen, 1996: 42) نتیجه آنکه نمی‌توان تشخیص داد که درست چه زمانی حمله می‌شود؟ از کجا حمله می‌شود؟ چه کسی حمله می‌کند؟ و تهاجم چگونه هدایت می‌شود؟
5ـ چالش‌های جدید جاسوسی: در فضای مجازی، جایی برای پنهان شدن وجود ندارد؛ با افزایش ماهواره‌های متصل به شبکه‌های الکترونیکی، توان مراقبت9 الکترونیکی بی‌نهایت افزایش می‌یابد.
6ـ دشواری ایجاد و نگهداری ائتلاف: قدرت‌های بزرگ در آینده با این وضعیت مواجه هستند که ایجاد و استمرار ائتلاف با کشورهای خارجی جهت پشتیبانی از اقدام‌های قهر‌آمیز بر ضد مخاصمات بین‌المللی، بسیار دشوار خواهد بود. (عبداله‌خانی، 1386: 71)
7ـ جلوگیری از افزایش تلفات انسانی دوطرف تخاصم به ویژه شهروندان و مردم عادی: یعنی ماهیت بدون خون و خون‌ریزی جنگ اطلاعاتی، که فناوری و تاکتیک‌های جنگ اطلاعاتی ارزش کاربردی قوانین جاری جنگ را هم در مرحله تصمیم‌گیری به شروع جنگ و هم در مرحله عملی جنگ کاهش می‌دهد. (موی نهیان، 1379: 35)
از ویژگی‌های مهم دیگر جنگ اطلاعاتی می‌توان موارد زیر را نام برد:
1ـ افزایش سرعت جنگ‌ها و توسعه میدان نبرد و مناطق عملیاتی و درگیری؛ جنگ اطلاعاتی جنگی فرامکانی و فرازمانی است؛ در هر لحظه و هر مکانی این جنگ می‌تواند حادث شود.
2ـ قابلیت دسترسی مناسب‌تر و ارزان‌تر به ابزار و امکانات و تسلیحات و تجهیزات نظامی.
3ـ توسعه خلاقیت و ابتکارات فردی.
4ـ دسترسی سریع و آسان به اطلاعات صحیح، کامل، جامع، به هنگام، به موقع، موجز، دقیق، مناسب، مرتبط، کارآمد و اثربخش.
5ـ وارد آوردن ضربات مؤثر و کارا بر دشمن و مهیا شدن زمینه برتری اطلاعاتی و پیروزی کام.
6ـ اجتناب از به کارگیری تسلیحات و تجهیزات گسترده به صورت غیر اثربخش و ناکارآمد.
7ـ تسهیل آموزش‌های انسانی و افزایش بهره‌وری دوره‌های آموزشی.
8ـ حضور توده‌ای آحاد مردم به شکل‌ سازمان‌یافته و سازمان‌نیافته (بسیج مردمی خودجوش). (قاضی‌زاده‌فرد، 1386: 40)
ابزارهای جنگ اطلاعاتی
جنگ اطلاعاتی دارای ابزارهای خاص خود است که تحت تأثیر انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات به وجود آمده‌اند؛
مهم‌ترین ابزارهای جنگ اطلاعاتی عبارتند از:
1ـ ویروس‌های رایانه‌ای10: ویروس‌ها برنامه‌هایی هستند که قادر به تکثیر خود به برنامه‌های بزرگ‌تر می‌باشند. برنامه‌های ویروسی زمانی فعال می‌شوند که برنامه‌ میزبان شروع به فعالیت کند و به دنبال آن ویروس خود را تکثیر می‌کند. ویروس‌ها در هر محیط رایانه‌ای ساخته می‌شوند، پس تعجب‌آور نیست به مثابه جنگ‌افزارهای اطلاعاتی مورد استفاده قرار بگیرند. وقتی یک عامل، ویروس‌های رایانه‌ای را به داخل شبکه رایانه رخنه داده باشد، در آن حالت شبکه هدف از کار می‌افتد و یا حداقل نارسایی‌های وسیعی در آنها ایجاد می‌شود. (Haeni, 1997: 12)
2ـ کرم‌ها11: کرم‌ها یک برنامه مستقل هستند که خودشان را تکثیر می‌کنند و از یک رایانه به رایانه دیگر و بیشتر بر روی شبکه‌ها می‌روند و برخلاف ویروس‌ها، برنامه‌های دیگر را تغییر نمی‌دهند. پیامدهای مخرب این جنگ‌افزار در دو زمینه قابل بررسی است: یکی نابودی منابع موجود اطلاعاتی در شبکه و دیگری تغییر شکل و انتشار در شبکه. (حسینی، 1379: 10)
3ـ اسب تروا12: اسب تروا برنامه‌هایی هستند که در داخل سایر برنامه‌ها پنهان می‌گردند و برنامه خود را به اجرا درمی‌آورند. اسب تروا می‌تواند خود را استتار کند و حتی در برنامه ایمنی شبکه SATAN13 قرار گیرد. (صدوقی، 1382: 131)
4ـ بمب منطقی14: بمب منطقی خود نیز یک نوع از اسب تروا می‌باشد که برای آزاد کردن ویروس‌ها و سیستم‌های تهاجمی دیگری استفاده می‌شود و می‌تواند به صورت یک برنامه‌ مستقل که توسط برنامه‌نویس و طراح در سیستم جاسازی می‌شود، عمل نماید. کشورهایی که در امر صادرات نرم‌افزار فعال هستند می‌توانند با نصب این بمب در نرم‌افزارهای صادراتی خود در شرایطی که با یک کشور درگیر جنگ می‌شوند، با فعال کردن این بمب، آثار بسیار مخربی همانند فرمت کردن دیسک‌ها و یا ارسال برنامه‌های کاربر نرم‌افزار به سازمان‌های جاسوسی خود را فراهم بیاورند. (دی آنجلیز، 1383: 65)
5- درهای پشتی یا دامی: این ابزار شامل سازوکارهای است که طراح نرم‌افزار آن را در زمان ساخت نرم‌افزار تعبیه می‌کند تا در زمانی که سیستم‌های حفاظت رایانه به صورت طبیعی فعالیت می‌کنند، به طراح امکان می‌دهد تا به صورت مخفیانه وارد سیستم شود.
این سازوکار در زمان جنگ اطلاعاتی قادر است سیستم‌ها و اطلاعات ذخیره شده در کشورهای خارجی را مورد کاوش و جستجو قرار دهد. این مهم‌ترین مسئله و برنامه در راهبرد نظامی و منبعی برای فراهم آوردن اطلاعات حیاتی برای بخش جاسوسی است. (جنگ اطلاعاتی، 1382)
رابطه بین جامعه اطلاعاتی و جنگ اطلاعاتی
بین جامعه اطلاعاتی و جنگ اطلاعاتی که هر دو تحت تأثیر انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات به وجود آمده‌اند، می‌توان اشتراک‌ها و روابطی را یافت که در هر دو وجود دارد؛ از جمله این اشتراک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ کاربران:
یکی از مؤلفه‌های ضروری و جانشین‌ناپذیر تکامل جامعه اطلاعاتی، وجود کاربرانی آموزش‌دیده و ماهر در زمینه کار با شبکه رایانه‌ای الکترونیکی است. کاربران ماهر و آموز‌ش‌دیده در جامعه اطلاعاتی، نقش مهمی در تحقق جنگ اطلاعاتی ایفا می‌کنند. کاربران دارای دانش فناورانه و نرم‌افزاری برای استفاده از شبکه‌های الکترونیکی در جامعه اطلاعاتی به صورت کلی و انجام جنگ اطلاعاتی به صورت خاص می‌باشند. (صدوقی، 1382: 144) بنابراین وقتی زیرساخت‌های شبکه‌ای در یک جامعه اطلاعاتی و تمام نهادهای آن بسط می‌یابند، ابتدا باید این واقعیت را در نظر گرفت که تمام کاربرانی که در داخل و خارج به شبکه دسترسی دارند، می‌توانند مهاجمان بالقوه جنگ اطلاعاتی باشند. کاربرها آزاد هستند تا به هر سیستمی متصل شده یا از آن جدا شوند. این انعطاف‌پذیری، ممکن است در بعضی موارد، به گونه‌ای نادرست کاربر را راهنمایی کند.
2ـ اهمیت اطلاعات:
در طول تاریخ، اهمیت اطلاعات بر هیچ سیاستمداری پوشیده نبوده است و سیاستمداران کشورهای مختلف، سعی در حفظ اطلاعات کشور خود و به دست آوردن اطلاعات کشور دشمن بودند تا مبنای عمل و تصمیم‌گیری درست در سیاستگذاری‌ها قرار گیرد. برای مثال، رسول خدا(ص) در جنگ بدر، یکی از افراد خود بنام «بسیسه» را به عنوان جاسوس به مأموریتی فرستاد و از او خواست که کاروان و قافله ابوسفیان را زیر نظر داشته باشد و ببیند قصد و هدف آنها چیست؟ تا براساس آن اطلاعات به تصمیم‌گیری بپردازند. (میرمحمدی و محمدی‌لر، 1387: 24) اما امروزه در جامعه اطلاعاتی که دانش قدرت15 است (بوسا، 1385: 28) و محوریت تولید ارزش‌های اطلاعاتی است، نه تولید ارزش‌های مادی، بنابراین امنیت اطلاعاتی16 اولین و مهم‌ترین عامل امنیت در جامعه اطلاعاتی است؛ از طرف دیگر در جنگ اطلاعاتی که شکل بسیار تازه‌ای از جنگ‌های محلی و منطقه‌ای است، تلاش می‌شود با استفاده از فناوری‌ اطلاعات و ارتباطات، به بخش‌های حساس اطلاعاتی کشورها حمله شود (امیدوارنیا، 1381: 174) و سیستم‌های اطلاعاتی از کار انداخته و اطلاعات مهم آن به کشور مبدأ انتقال داده می‌شود؛ بنابراین در جامعه اطلاعاتی حفاظت از اطلاعات (امنیت اطلاعات) و در جنگ اطلاعاتی به دست آوردن اطلاعات اهمیت دارد.
3ـ تحدید حاکمیت دولت‌ها:
یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مؤلفه‌های حاکمیت سرزمینی و ملی در عصر وستفالیایی، کنترل انحصاری دولت بر ابزارهای نظامی، خشونت سازمان‌یافته و استفاده انحصاری از زور مشروع بود. دولت‌ها از گسترش ابزارهای نظامی و خشونت سازمان‌یافته برای دفاع از مرزهای حاکمیت سرزمینی خود و همچنین برقراری نظم در داخل قلمرو حاکمیت و رفع تهدیدهای داخلی و خارجی استفاده می‌کردند. (Held & Mc Grew, 1999: 98) اما امروزه در فرایند جوامع اطلاعاتی، بر اثر جریان‌های گسترده الکترونیکی ناشی از انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات، کلیه تعامل‌ها، مناسبات، روابط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... در سطوح ملی، فروملی و فراملی، در دنیای مجازی واقعی که از ویژگی‌ فرامکانی برخوردار است، اتفاق می‌افتد؛ بنابراین در جامعه اطلاعاتی پیش‌شرط لازم برای نظارت، کنترل و اعمال مؤثر حاکمیت از بین رفته است. (ناجی‌راد، 1384: 193)
در جنگ اطلاعاتی نیز حاکمیت دولت‌ها مورد تحدید قرار گرفته است. این جنگ برخلاف جنگ‌های نظامی گذشته، هیچ‌گونه خط مقدم و جبهه مشخصی ندارد. میدان نبرد بالقوه آن می‌تواند هر جایی که امکان دسترسی به سامانه‌های شبکه‌ای مانند شبکه‌های انتقال نیرو، شبکه سوئیچینگ17 تلفن، سیستم‌های حمل و نقل مانند کنترل ترافیک هوایی و راه‌آهن وجود دارد، باشد. (صدوقی، 1382: 138) بنابراین جامعه اطلاعاتی و جنگ اطلاعاتی، حاکمیت دولت‌ها را در زمینه‌های مختلف محدود کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
جامه اطلاعاتی نه یک تقدیر محتوم بلکه حاصل منافع مشترک و تصمیم‌هایی است که در چند مقر نهادی کلیدی برای گسترش نسل تازه‌ای از فناوری‌ها و آغاز در انقلاب اطلاعاتی اتخاذ شده است. هم در آمریکا و هم در انگلستان پیوند نظامی‌گری، امور دفاعی و برنامه تحقیق و توسعه صنایع فناوری‌های اطلاعاتی، بسیار نیرومند است.در انگلستان پیوند محکمی بین شرکت‌های فناوری اطلاعاتی و وزارت دفاع وجود دارد و در حدود دو سوم تحقیق و توسعه بخش الکترونیکی متعهد هستند که به امور نظامی یا دفاعی مربوط باشند. (اسمارت، 1383: 68) بر این اساس، در جامعه‌ای که اطلاعات به رکن اصلی آن تبدیل شده است، جنگ نیز با استفاده از اطلاعات صورت می‌گیرد. جنگ اطلاعاتی به عنوان فرآیندی در نظر گرفته می‌شود که طبیعت جنگ را از کشورگشایی به سمت فلج کردن سیستم‌های اطلاعاتی دشمن و در هم شکستن مقاومتش تغییر می‌دهد.
جنگ اطلاعاتی می‌تواند فناوری‌های جدید از جمله حسگرها، رایانه‌ها، شبکه‌ها و پایگاه‌های داده‌ای را مورد بهره‌برداری قرار دهد و در عین حال، نیازمند فناوری پیشرفته نیست؛ بنابراین جنگ در جامعه اطلاعاتی از حالت سنتی خود خارج شده و به جنگ اطلاعاتی معروف گشته است. رابطه‌ای بین جامعه اطلاعاتی و جنگ اطلاعاتی وجود دارد؛ می‌توان به کاربران جامعه اطلاعاتی که توانایی برپایی جنگ اطلاعاتی را دارند و همچنین اهمیت اطلاعات و عملکرد مشترک جامعه اطلاعاتی و جنگ اطلاعاتی یعنی تحدید حاکمیت دولت‌ها اشاره کرد.