در پی تحولات فضای مجازی و اتفاقات بعضاً امنیتی و اجتماعی در سه سال اخیر در کشور و ایجاد برخی محدودیت‌ها در فضای سایبری و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی، نوع مواجهه مردم و کاربران ایرانی با این فضا همواره با نوسانات و افت و خیزهای متعددی همراه بوده است. مرور و مشاهده این وضعیت که امروز ایرانی‌ها از کدام پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، حتماً جذاب و قابل توجه خواهد بود به ویژه اینکه بدانیم نسبت کاربران ایرانی با پیام‌رسان‌های خارجی که فیلتر هستند، اکنون چگونه است. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) به این کنجکاوی ما پاسخ داده و در روزهای گذشته، به سراغ طبقات گوناگون مردم رفته و از آنها پرسیده است که از کدام شبکه و پیام‌رسان استفاده می‌کنند.
خارجی‌ها کمرنگ‌تر شدند
نکته جالب توجه در نتایج نظرسنجی «ایسپا»، کاهش میزان استفاده از «واتساپ» و «تلگرام» در مقایسه با دو سال گذشته است و در مقابل افزایش میزان اقبال از پیام‌رسان‌های ایرانی، همچون «ایتا» است. طبیعتاً دردسرهای استفاده از فیلترشکن و گاهی هزینه‌هایی که در بردارد، مهم‌ترین دلیل افت واتساپ و تلگرام است. رسانه‌های اجتماعی داخلی، مانند روبیکا و ایتا پس از دوران فیلترینگ، با افزایش قابل توجهی مواجه شده‌اند؛ اما از اسفند 1401 تاکنون، میزان استفاده از آنها، تغییر قابل توجهی نداشته است.
68 درصد جوانان اینستاگرامی
البته شبکه اجتماعی پرمخاطب اینستاگرام اگرچه مقداری با کاهش استفاده همراه بوده، اما در رده سنی 18 تا 29 سال همچنان پرمخاطب است و نتایج نظرسنجی نشان می‌دهد، 68/2 درصد مخاطب این شبکه اجتماعی هستند.
37 درصد فقط خارجی
بر اساس این گزارش، در سؤال مربوط به استفاده از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی داخلی و خارجی، افرادی که فقط مصرف‌کننده پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی خارجی یا داخلی بودند، تفکیک و محاسبه شد که طبق یافته‌های نظرسنجی دی ماه ایسپا، 37/6 درصد افراد بالای 18 سال، فقط از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند. 14/9 درصد فقط ایرانی استفاده می‌کنند، یعنی در تلفن همراه یا تبلت‌های‌شان پیام‌رسان خارجی ندارند. از این میان، ۵/۲۵ درصد کاربران ایرانی که بیشتر از 18 سال دارند، گفته‌اند همزمان از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی خارجی و داخلی استفاده می‌کنند.
22 درصد: هیچ پیام‌رسانی نداریم!
اما آمار قابل توجهی نیز از مخاطبان نظرسنجی ایسپا، یعنی 22 درصد مردم اعلام کرده‌اند که از هیچ رسانه اجتماعی مجازی استفاده نمی‌کنند. این نکته‌ای عجیب است که 22 درصد افراد این مصاحبه اعلام کرده‌اند که از هیچ پیام‌رسانی استفاده نمی‌کنند، کاری که برای بسیاری از ما غیرممکن است. ایسپا یک یادآوری نیز به مخاطبان این نتایج کرده است که این نظرسنجی در فاصله زمانی20 تا 26 دی‌ماه 1402 با اندازه نمونه 5103 نفر از جمعیت 18 سال به بالای کل کشور به شیوه مصاحبه حضوری اجرا شده است. میزان پاسخگویی در این طرح، 37 درصد بوده است، یعنی از کل افراد بالای 18 سال کشور، 37 درصد با پرسشگران ایسپا همکاری کرده‌اند، بنابراین داده‌های نظرسنجی نیز به این دسته از افراد قابل تعمیم است.
وضعیت چطور است؟
شاید مهم‌ترین نکته در این نظرسنجی، کم شدن رشد استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی باشد که متخصصان باید به دنبال علت‌های آن بگردند. برای نمونه، شاهد آن هستیم که به مرور دوباره اینستاگرام به مثابه یک ابزار خرده‌فروشی جای خودش را باز کرده است و بسترهای داخلی شاهد اقبال فروشندگان و خریداران نیستند. در واقع، فروشندگان نتوانستند مردم را برای خرید به بسترهای داخلی بکشانند. نکته دیگر شاید محدودیت‌هایی است که پیام‌رسان‌های داخلی دارند.
برای نمونه، هنوز برخی پیام‌رسان‌های وطنی محدودیت ارسال فایل 50 مگابایتی دارند یا تماس تصویری و صوتی را ارائه نمی‌کنند. کیفیت نکته بعدی است، در چند ماه گذشته شاهد قطع و وصلی برخی پیام‌رسان‌های داخلی بوده‌ایم که این موارد در نمونه‌های خارجی کمتر دیده می‌شود.
در کل امید است با رفع نواقص و بهبود کیفیت و سرعت ارائه خدمات، نمودار رشد جذب مخاطبان در پیام‌رسان‌های داخلی صعودی‌تر شود.