در تحولی قابل توجه در حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی، سومین همایش اقتصادی خزر ۲۹ و ۳۰ بهمن ماه ۱۴۰۳ در تهران به میزبانی عارف معاون اول رئیس‌جمهور با حضور نخست‌وزیران چهار کشور دیگر ساحلی خزر شامل فدراسیون روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان، در قالب پنل‌های موضوعی متنوع همچون چشم‌انداز توسعه همکاری تجاری صنعتی کشاورزی، بانکی و گمرکی، حمل و نقل، انرژی، خدمات فنی مهندسی، مسائل اقلیمی، گردشگری، سلامت، علمی و فناوری برگزار شود. تاجیکستان در این دوره به عنوان مهمان ویژه در این همایش حضور یافت در عین آنکه در سفر مقامات این کشور به تهران، توافقات دو جانبه‌ای برای توسعه همه جانبه مناسبات صورت گرفت. این نشست به میزبانی تهران در حالی برگزار شد که همجواری ایران از شمال با دریای خزر و از جنوب با خلیج فارس و دریای عمان و نیز ظرفیت‌های بومی و پیشرفته ایران در حوزه دریا نوردی و امنیت دریایی، موجب شده تا توجه به اقتصاد دریا محور به یکی از اصلی‌ترین اهداف اقتصادی مبدل گردد چنانکه عراقچی وزیر امور خارجه در هشتمین کنفرانس کشورهای حاشیه اقیانوس هند (IOC) در عمان در جمع 20 کشور حاضر بر نقش سواحل مکران در اقتصاد دریا محور ایران و کشورهای منطقه تاکید کرد. در حوزه شمال ایران نیز همین ظرفیت در بنادر و شهرهای مختلف وجود دارد که می‌تواند بعد دیگری از اقتصاد دریا محور را برای ایران و کشورهای همسایه خزر ایجاد نماید. این نوع از اقتصاد برای خنثی سازی تحریم‌ها و نیز ظرفیت‌سازی اقتصادی همسایه محور برای ایران دارای اهمیت بسیار است.
در همین حال تهران همواره روابط با همسایگان شمالی در قالب مناسبات و توافقات دو جانبه و چند جانبه را از محورهای سیاست خارجی خود داشته است. امضای توافقنامه چند جانبه با تاجیکستان در سفر رئیس جمهوری به این کشور، امضای توافقنامه همکاری 20 ساله با روسیه، اجرایی شدن توافقات با ارمنستان و جمهوری اذربایجان و سایر همسایگان خزر خود گواهی بر این همگرایی است. تهران توسعه مناسبات و توافقات میان همسایگان خزر را اصلی مهم برای سیاست خارجی خود می‌داند که در چارچوب تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و توافقات اقتصادی و امنیتی پیگیری می‌گردد.
تهران توسعه مناسبات و توافقات میان همسایگان خزر را اصلی مهم برای سیاست خارجی خود می‌داند که در چارچوب تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و توافقات اقتصادی و امنیتی پیگیری می‌گردد.
موقعیت جغرافیایی ایران چنان است که از یک سو نقش حلقه رابط میان دو سوی دریای خزر را دارد که می‌تواند در قالب ترانزیت اجرایی شود. از سوی دیگر ایران این ظرفیت را دارد که نقش رابط سایر کشورهای منطقه با همسایگان خزر را ایفا نماید. تحقق طرح‌هایی همچون خط آهن رشت آستارا، اجرای ترانزیت زمینی میان جمهوری آذربایجان ، ارمنستان و ایران و... در این چارچوب قابل توجه است. در راستای همین نقش افرینی شرکت حمل و نقل ریلی پاکستان اعلام کرد که عملیات آزمایشی قطار باری بین‌المللی پاکستان-روسیه احتمالا تا ۱۵ اسفند آغاز خواهد شد. به گفته مقامات این کشور، هدف از اجرای این پروژه، تقویت تجارت منطقه‌ای با ایران، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه است. ایران همچنین این ظرفیت را دارد تا پس ارتباطی میان همسایگان خزر با سایر کشورها از طریق خلیج فارس باشد. به عبارتی دیگر کریدور شمال جنوب ایران با مشارکت و همراهی همسایگان خزر می‌تواند پل ارتباط مهمی با خلیج فارس و از آن طریق به اب‌های ازاد و حتی غرب آسیا باشد که منافع بسیاری برای هگان به همراه خواهد داشت.
اقتصاد همواره یکی از مهمترین عامل پیوند میان کشورهای یک منطقه در قالب روابط دو جانبه و چند جانبه بوده است. کشورهای ساحلی دریای خزر هر کدام دارای ظرفیت‌های اقتصادی قابل توجهی از جمله در حوزه انرژی برای رفع نیازهای یکدیگر و نقش آفرینی در معادلات جهانی هستند که قرار گرفتن آنها در کنار هم می‌تواند تحقق بخش دستاوردهای بسیار مطلوبی برای همگان باشد. در همین حال بسیاری از این کشورها در اتحادیه‌های همچون شانگهای و ارواسیا عضو می‌باشند که می‌تواند این ظرفیت سازی را ارتقا دهد. جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی از جمله در حوزه فنی و مهندسی، زیرساختی، معادن و ثروت‌های خدادادی، ظرفیت‌های تجاری و حمل و نقل و... همواره بر لزوم توجه همسایگان خزر بر توسعه روابط اقتصادی مشترک تاکید داشته است. در همین راستا نیز تهران تاکید دارد که اقداماتی همچون تعیین رژیم حقوقی دریای خزر بر اساس اصل انصاف و عدالت، امضای پیمان‌های اقتصادی همسایگان خزر و... می‌تواند تسریع کننده این روابط باشد. تهران همواره آمادگی خود را برای رفع برخی اختلافات میان کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز با محوری حفظ ژئوپولیتیک منطقه را اعلام داشته چنانکه برای حل منازعات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان تلاش‌های بسیاری صورت داده است.
قدر مسلم هر تحول سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در بستر امنیت تحقق خواهد یافت. همگرایی میان کشورهای یک منطقه نیز پیش از هر چیز نیازمند رسیدن به دیدگاه مشترک امنیت محور است. یکی از طرح‌های غرب و ناتو همواره بر اصل نفوذ در آسیای مرکزی و قفقاز و نظامی سازی دریای خزر استفاده بوده و در این راه نیز ضمن دامن زدن به اختلافات مرزی میان کشورهای منطقه، در لوای حمایت نظامی به دنبال توسعه نفوذ نظامی و امنیتی در این منطقه بوده‌اند. تحرکات بحران‌ساز ناتو و نیز رژیم صهیونی هر چند با چراغ سبز به برخی کشورهای منطقه صورت گرفته اما در نهایت جز بحران و ناامن سازی منطقه هیچ هدفی برای آنها وجود ندارد.
قدر مسلم این وضعیت نمی‌تواند تحقق بخش امنیت پایدار برای هیچ کدام از کشورهای این حوزه باشد و لذا مقابله با آن یک ضرورت همگانی است. جمهوری اسلامی ایران همواره تاکید دارد که در کنار مخالفت با تحرکات بیگانگان در این منطقه، آمادگی دارد تا تمامی ظرفیت‌های نظامی و امنیتی خویش را برای کمک به امنیت دریای خزر و کل منطقه به کار گیرد چنانکه در حوزه خلیج فارس نیروی دریایی ارتش و سپاه چنین ماموریتی را اجرا می‌کنند. تهران همواره امنیت همسایگان و منطقه را امنیت خود دانسته و در این راه از هیچ اقدامی فروگذار نبوده است. قدر مسلم دستاوردهای بومی و ملی ایران در حوزه امنیت دریایی، زمینی، هوایی و پدافندی می تواند ضامنی برای امنیت همسایگان خزر باشد که با همکاری تمامی همسایگان می‌تواند ثبات پایداری را در منطقه ایجاد نماید. اقدامات صورت گرفته در برگزاری رزمایش‌های مشترک ایران با کشورهایی همچون روسیه و جمهوری آذربایجان در تامین امنیت زیست محیطی و امداد و نجات خود سندی بر اراده همگانی جهت تحقق این مهم می باشد که می‌تواند به سطح مشارکت تمامی همسایگان خزر ارتقا یابد.
جان کلام
در نهایت می‌توان گفت که نشست نخست وزیران همسایگان خزر در تهران با محوریت اقتصادی بعد دیگری از ابتکار عمل ایران جهت نزدیک سازی کشورهای این منطقه را محقق می سازد که می‌تواند دستاوردهای بسیاری برای تمامی این کشورها داشته باشد. قدر مسلم ظرفیت‌های این منطقه چنان است که همسایگان خزر نیازی به باز کردن پای بیگانگان در این منطقه را نداشته باشد و با تکیه بر ظرفیت‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، امنیتی و اشتراکات تاریخی و دینی جهت تحقق اهداف مشترک گام بردارند. تجربه نشان داده است که مداخله بیگانگان هیج دستاوردی برای هیچ منطقه‌ای جز جنگ و ویرانی و عقب ماندگی نتیجه‌ای نداشته است و این همسایگان یک منطقه هستند که می‌توانند با تعاملات بیشتر ضمن رفع سوء تفاهمات برای رسیدن به دیدگاهی مشترک بر اساس منفعت همگانی دست یابند.