امروز که فضای مجازی پر شده از انواع خبرهای درست و نادرست، قرآن کریم می‌تونه چراغ راه ما باشه. بیا با هم ببینیم قرآن چه راهکارهایی برای تشخیص خبرهای جعلی بهمون میده:
۱. اصل تبیّن (تحقیق و بررسی)
آیه معروف "إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا" (اگر فاسقی خبری برایتان آورد، تحقیق کنید) مستقیماً به این موضوع اشاره داره.
کاربرد عملی: وقتی خبری در کانال‌های تلگرامی یا اینستاگرام میبینی، یک قانون طلایی داشته باش: "اول تحقیق، بعد باور". مثلاً اگه خبری دیدی که میگه "فلان مسئول دزدی کرده" یا "فلان اتفاق افتاده"، قبل از اینکه باور کنی یا برای دیگران فوروارد کنی:
- منبع خبر رو چک کن (آیا منبع معتبریه؟)
- آیا چند منبع مختلف این خبر رو تأیید کردن؟
- آیا خبر تاریخ داره یا مربوط به گذشته است ولی به عنوان خبر جدید منتشر شده؟
۲. پرهیز از شایعه‌پراکنی
قرآن میگه: "إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ" (وقتی [آن شایعه را] از زبان یکدیگر می‌گرفتید و با دهان‌هایتان چیزی می‌گفتید که به آن علم نداشتید و آن را سبک می‌پنداشتید در حالی که نزد خدا بزرگ است).
کاربرد عملی: قبل از شیر کردن (اشتراک‌گذاری) هر خبری از خودت بپرس:
- آیا من از صحت این خبر مطمئنم؟
- اگه این خبر نادرست باشه و من پخشش کنم، چه آسیبی به جامعه یا افراد میزنه؟
- آیا فقط به خاطر اینکه با باورهام همخونی داره یا هیجان‌انگیزه، دارم پخشش می‌کنم؟
امام صادق (ع) فرمودند: "کفی بالمرء کذبا أن یحدث بکل ما سمع" (برای دروغگو بودن شخص همین بس که هر چه می‌شنود بازگو کند).
۳. ارزیابی نشانه‌های دروغ در محتوا
قرآن کریم: "وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا" (اگر [قرآن] از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند).
کاربرد عملی: تناقض‌ها و ناسازگاری‌های درونی خبر رو بررسی کن:
- آیا ادعاهای مطرح شده با هم همخوانی دارن؟
- آیا خبر با واقعیت‌های پذیرفته شده در تضاده؟
- آیا از عبارات احساسی و تحریک‌کننده زیاد استفاده شده؟
مثلاً اگه خبری می‌خونی که میگه "همه مسئولین فاسدن" یا "همه طرح‌های دولت شکست خورده"، این عمومیت‌دادن‌های مطلق معمولاً نشونه ساده‌سازی بیش از حد و احتمالاً جهت‌گیری نادرسته.
۴. شناخت هدف و انگیزه منتشرکننده
قرآن میگه: "وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ" (و از مردم کسی است که گفتارش در زندگی دنیا تو را به شگفت می‌آورد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد، حال آنکه او سخت‌ترین دشمنان است).
کاربرد عملی: به انگیزه‌های احتمالی پشت خبر فکر کن:
- آیا این خبر منافع سیاسی، اقتصادی یا فرقه‌ای خاصی رو دنبال می‌کنه؟
- آیا این خبر در زمان خاصی منتشر شده که هدف خاصی داشته باشه؟
- آیا این رسانه سابقه انتشار اخبار جعلی داره؟
مثلاً توی زمان انتخابات، تعداد خبرهای دروغ درباره نامزدها زیاد میشه. یا وقتی یک تصمیم مهم سیاسی قراره گرفته بشه، ممکنه جریان‌های مخالف خبرهای منفی زیادی پخش کنن.
۵. تفکر انتقادی و عدم پیروی کورکورانه
قرآن میگه: "وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا" (و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید، می‌گویند: نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می‌کنیم).
کاربرد عملی: همرنگ جماعت نشو!
- فقط چون یک خبر "ترند" شده یا همه دارن در موردش حرف می‌زنن، درست نیست
- از خودت بپرس: "چرا باید این خبر رو باور کنم؟"
- تفکر قبیله‌ای (ما در مقابل اونا) رو کنار بذار و سعی کن بدون پیش‌داوری به اخبار نگاه کنی
امام علی (ع) می‌فرمایند: "من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطأ" (کسی که با نظرات مختلف روبرو شود، مواضع خطا را می‌شناسد).
۶. عدالت در قضاوت، حتی درباره مخالفان
قرآن میگه: "وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ" (دشمنی با گروهی شما را وادار نکند که عدالت نورزید، عدالت ورزید که آن به تقوا نزدیک‌تر است).
کاربرد عملی:
- وقتی خبری درباره مخالفان فکری یا سیاسیت می‌خونی، با همون دقتی بررسی کن که خبری درباره هم‌فکرانت رو بررسی می‌کنی
- اگه خبری به نفع دیدگاه‌های تو هست، بیشتر در موردش تحقیق کن (چون در پذیرش اون سوگیری داری)
مثلاً اگه طرفدار اصولگراها یا اصلاح‌طلب‌ها هستی، وقتی خبری علیه جناح مقابل میبینی، با همون سختگیری بررسی کن که خبر علیه جناح خودت رو بررسی می‌کنی.
راهکارهای عملی برای زندگی روزمره:
۱. کانال‌های خبری معتبر و موثق شناسایی کن: خبرگزاری‌های رسمی معتبر رو دنبال کن و از پیج‌ها و کانال‌های ناشناس اخبار مهم رو نگیر.
۲. چند منبع رو چک کن: هرگز به یک منبع اکتفا نکن. حداقل ۳ منبع مختلف رو بررسی کن.
۳. مهلت فکر کردن بده: قبل از باور یا اشتراک‌گذاری خبر، چند دقیقه صبر کن و فکر کن.
۴. به تاریخ و زمان دقت کن: خیلی از خبرهای قدیمی دوباره بازنشر میشن. تاریخ انتشار رو چک کن.
۵. تصاویر رو با دقت بررسی کن: امروزه با هوش مصنوعی و فتوشاپ میشه تصاویر جعلی درست کرد. اگه تصویری غیرعادی به نظر میرسه، معکوس‌سرچ کن.
۶. استغفار و دعا: قبل از قضاوت عجولانه، از خداوند طلب هدایت کن. امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه می‌فرمایند: "اللهم انی اعوذ بک... من الزیغ عن الحق" (خدایا به تو پناه می‌برم از انحراف از حق).
۷. مشورت با افراد آگاه: اگه در مورد خبری شک داری، با افراد آگاه و متخصص مشورت کن.
بعضی اوقات بهترین واکنش به یک خبر شک‌برانگیز، اصلاً واکنش نشون ندادن و فوروارد نکردنه، تا وقتی که از صحتش مطمئن بشی.
ان‌شاءالله با این معیارهای قرآنی بتونی در دریای پرتلاطم اطلاعات امروزی، راه درست رو پیدا کنی و از گمراهی دور بمونی.