۲۸آبان سال۱۳۶۷ کنگره جهانی حافظ، با حضور طیف گسترده‌ای از اهالی فرهنگ، ادب و اندیشه از داخل و خارج از کشور برگزار شد. اما اتفاق مهم این کنگره، سخنرانی رهبر معظم انقلاب اسلامی -که آن زمان در جایگاه ریاست جمهوری حضور داشتند- در افتتاحیه این کنگره بود. حضرت امام خامنه ای در این سخنرانی، به شخصیت، اندیشه و شعر لسان الغیب پرداختند. به مناسبت فرا رسیدن روز بزرگداشت حافظ، شاخص‌های مطرح در سخنان رهبری درباره این شاعر بزرگ ادبیات فارسی را مرور می‌کنیم.
آیت‌الله خامنه‌ای در آیین گشایش کنگره جهانی حافظ ضمن ابراز ارادت به خواجه شیراز، این شاعر را درخشان‌ترین ستاره فرهنگ فارسی، شاعر همه عصرها و قشرها و درّ یگانه فرهنگ فارسی دانستند؛ در بیان رهبر انقلاب، دیوان حافظ پس از قرآن، پرفروش‌ترین و پرنشرترین کتاب است و با قداست و حرمت در خانه‌های ایرانیان نگهداری می‌شود. ایشان معتقدند که حافظ، کمال لفظ و معنا را به اوج رسانده و در هر مقوله‌ای که سخن رانده، زبده‌ترین، موجزترین و شیرین‌ترین بیان را داشته است.
ابعاد اهمیت و تجلیل از حافظ
رهبر انقلاب تجلیل از حافظ را نه صرفاً به‌عنوان یک حادثه تاریخی، بلکه به‌عنوان بزرگداشت حامل یک پیام و یک فرهنگ ضروری می‌دانند. زبان حافظ همچنان در قله زبان و شعر فارسی قرار دارد و باید از آن برای رسیدن به یک زبان پاک، پیراسته، کامل و والا معراجی ساخت. همچنین، محتوای شعر حافظ که در وادی معارف و اخلاقیات قدم می‌گذارد و به اعتراف خود شاعر، مستفاد از نکات قرآنی است، یک گنجینه و ذخیره برای ملت ایران و نسل‌های آینده محسوب می‌شود. در نتیجه، بزرگداشت حافظ، بزرگداشت فرهنگ قرآنی و اسلامی و ایرانی است.
ویژگی‌های هنری و لفظی شعر حافظ
ایشان شعر حافظ را در اوج هنر فارسی و از جهات مختلف در حد اعلا می‌دانند و معتقدند که به اوجی که در سخن حافظ هست، هیچ سخن دیگری نرسیده است. از برجسته‌ترین خصوصیات شعر حافظ می‌توان به استحکام بی‌نظیر در غزل اشاره کرد که این شکل از شعر را به اوج رسانده است؛ به گونه‌ای که جای هیچ کلمه‌ای را نمی‌توان در غزل او تغییر داد و این امر یک امر نزدیک به اعجاز است.
بنا بر قول رهبر انقلاب، حافظ در غزل، دارای قدرت تصویرگری استثنایی و همچنین شورآفرینی و ولوله‌آفرینی است که برخلاف بسیاری از غزل‌ها، پرتحرک و برانگیزاننده است. شعر او سرشار از مضامین ابتکاری و مضامین شعرای گذشته است که با بهترین و شیواترین بیان ادا شده‌اند. اگر مضمون در شعر حافظ به چشم نمی‌آید، به دلیل زیبایی و صافی سخن و همچنین تکرار و تقلید فراوان مضامین او توسط دیگران است. علاوه بر این، کم‌گویی و گزیده‌گویی، روانی و رسایی و موسیقی دلنشین عبارات از دیگر خصوصیات ممتاز شعر اوست. زبان حافظ همچنان زبانی نو و مرجع است؛ به‌طوری که زبان غزل فارسی همچنان مدیون حافظ است. همچنین، در سخن او استفاده از معانی رمزی و کنایی امری بلاشک است.
جهان‌بینی و هویت عرفانی حافظ
قبل از پرداختن به ادامه بیانات رهبر انقلاب، باید یادآوری کرد که متأسفانه برخی از منتقدان و ادیبان معاصر که دارای اغراض خاص سیاسی یا ایدئولوژیک بوده‌اند، حافظ را به واسطه برخی تعابیر در اشعارش، به دین‌گریزی متهم کرده‌اند. این درحالی است که علاوه بر اندیشه غالب در سروده‌های حافظ، تاریخ نیز گواه جهان‌بینی و هویت اصلی حافظ است.
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «عرفان حافظ» به نکته مهمی درباره این شاعر و دیوان اشعارش پرداخته که ذکر آن خالی از لطف نیست: «... دیوان حافظ را اول بار شخصی از معاصران و ظاهرا از هم شاگردی‌های حافظ که با هم پیش استاد، همین دروس ظاهری یعنی حکمت، کلام، منطق، تفسیر [قرآن] و اینها را می‌خواندند بعد از وفات حافظ جمع کرده است. اسمش را در بعضی مقدمات «گلندام» نوشته‌اند ولی [محمد]قزوینی [از پژوهشگران و مصححین دیوان حافظ] می‌گوید این اسم در نسخه‌هایی که متاخرند اضافه شده است و در آن نسخه‌های خیلی قدیمی اسم «محمد گلندام» نیست ولی معلوم است که [آن فرد به هر نامی که بوده] یکی از معاصرین حافظ است و آن معاصر هم می‌گوید که غالبا استاد ما «قوام‌الدین عبدالله» حافظ را اصرار می‌کرد و به او می‌گفت این شعرها را جمع کن، حیف است که این شعرها از بین برود و حافظ تعلل می‌کرد و این مربوط به حالت عرفانی خودش بوده که اجازه نمی‌داده است اشعارش را جمع کنند. می‌گوید: تا اینکه سال 792 بعد از وفاتش ما آمدیم و شعرها را جمع کردیم.» اما چرا حافظ خود چندان التفاتی به جمع‌آوری اشعارش نداشته است؟! در مقدمه‌ای که به قلم نخستین جمع‌آوری‌کننده دیوان حافظ نوشته شده (حالا نامش هرچه بوده) آمده است: «امّا [حافظ] به واسطه محافظت درس قرآن و ملازمت بر تقوی و احسان و بحث کَشّاف و مِفتاح و مطالعه مَطالع و مِصباح و تحصیل قوانین ادب و تَجَسُّسِ دَواوینِ عرب، به جمع اَشْتات غزلیّات نپرداخت و به تدوین و اِثْبات ابیات [خودش] مشغول نشد...»
آیت‌الله خامنه‌ای نیز در افتتاحیه کنگره جهانی حافظ با رد اتهامات بیدینی و اسارت در شهوات که برخی نویسندگان معاصر به حافظ وارد کرده‌اند، تأکید می‌کنند که جهان‌بینی حافظ بلاشک جهان‌بینی عرفانی است و او را عارف به وصال حق رسیده می‌دانند. ایشان معتقدند که این اتهامات با وجود اشعار عرفانی والا و مصفای علوی در دیوان حافظ، جفا و بی‌پایگی است.
براساس بیانات رهبر انقلاب، شاخصه‌های اصلی اشعار حافظ، به این شرح است:
عشق، جوهر جهان‌بینی: عشق بارزترین مظهر جهان‌بینی حافظ است؛ زیرا سلوک انسان به لقاءالله جز با شهپر عشق امکان‌پذیر نیست.
بازتاب مفاهیم عرفانی: مفاهیم عمیق عرفان نظری مانند وحدت وجود و وحدت تجلی در کلام حافظ موج می‌زند.
حیرت و استغنا: حافظ به حیرت عارفانه معتقد است که با "شک" متفاوت است، و بی‌اعتنایی به دنیا (استغنا) را نشانه‌ای از دل آشنای با خدا می‌داند.
سلطه خرد بر استدلال: حافظ با دیدگاه عرفا موافق است که استدلال و حکمت نمی‌تواند انسان را به همه جا برساند و معمای هستی را بگشاید.
پرچمدار سالوس‌ستیزی: نبرد حافظ با نفاق، دورویی و تزویر در همه سطوح، ناشی از دید عرفانی اوست، زیرا اسلام با ریا سازگار نیست.
زبان رمزی عرفا: استفاده حافظ از تعابیر "می و محبوب و یار"، زبان رایج عرفا و متذوقین اسلام از دوران پیش از او بوده است.
شخصیت حافظ
رهبر انقلاب در جمع‌بندی شخصیت حافظ، آن تصویر نادرست رند میکده‌نشین را رد کرده و او را در دوران اصلی عمرش، یک انسان وارسته و والا معرفی می‌کنند؛ حافظ، یک عالم زمانه بوده که فقه، حدیث، کلام، تفسیر و ادب فارسی و عربی را آموخته است، اما هرگز بساط علم‌فروشی و دین‌فروشی را نگسترده است. او در بخش عمده عمر خود، راه سلوک و عرفان را پیموده و با وجود اعتقاد به لزوم پیر در این راه، به فرقه خاصی از متصوفه وابسته نبوده است. این شاعر در دورانی از لحاظ سیاسی بدترین تحولات و خرابی‌ها را در شیراز شاهد بوده، اما شهرت شعرش از همان زمان در سراسر ایران و حتی خارج از ایران گسترش یافته بوده است.