پیش فرض ما در این نوشتار این است که هویت ملی را به هر معنایی که فرض کنیم چه رابطه‌ای با دستاوردهای دفاع مقدس دارد؟ بدیهی است برای اثبات این قضیه ابتدا باید مؤلفه‌هایی را که هویت ملی را می‌سازند شمارش کنیم، آنگاه در هشت سال دفاع مقدس کنکاش کنیم که فراز و فرود حوادث جنگ چه تاثیری در فرایند رشد و تقویت این مؤلفه‌ها داشته است؟ سپس اشاره‌ای اجمالی به بحران هویت در جهان غرب خواهیم داشت تا موقعیت هویت ملی در فرهنگ سیاسی جهان اجمالاً روشن شود، آن گاه به تحلیل و اثبات دستاوردهای دفاع مقدس در تحکیم هویت ملی خواهیم پرداخت، بنابراین محور بحث‌های ما در این مقاله شامل بخش‌های ذیل است:
الف: تعریف هویت ملی
ب: مولفه‌های هویت ملی
ج: دستاوردهای دفاع مقدس با رهیافت هویت ملی
د: تحلیل دستاوردهای دفاع مقدس در اثبات هویت ملی
هـ : جهانی‌سازی فرصت یا تهدید هویت ملی
از آن جا که دستاوردهای دفاع مقدس با رویکرد دینی و آموزه‌های اخلاقی در اسلام تبیین می‌شوند طبعاً تجزیه و تحلیل ما در تحکیم هویت ملی با همان رویکرد دینی و مذهبی خواهد بود، اگر چه در واقعیت امر هم رویکردی جز این متصور نخواهد بود.
تعریف هویت ملی
از هویت ملی تاکنون تعاریف مختلفی ارایه شده است که مهمترین آن‌ها وجه تمایز بین «من»، «ما» با غیر و دیگری است. (1) یا هویت ملی به جامعه‌ای اطلاق می‌شود که نوعی دلبستگی و تعهد به اجتماع ملی دارد. (2) ماکس وبر بر رفتار معطوف به ارزش تاکید دارد. (3) در مجموع هویت ملی به احساسات و تعهد جمعی افراد یک جامعه به منافع مشترک، مختصات ملی و باورهای ارزشی و دینی اطلاق می‌شود.
از این جهت که امام خمینی(ره) ضمن تاکید بر هویت ملی به هیچ‌وجه ملی‌گرایی را به عنوان یک ایدئولوژی قبول نداشت و همواره مکتب اسلام را مقصد عالی ملت معرفی نمی‌نماید. انبیاء نیامده‌اند که مردم را در امور با هم مجتمع کنند، آمده‌اند که همه را در راه حق مجتمع کنند. (4)
همچنین امام خمینی(ره) انگیزه الهی همراه با اجتماع ملی و وحدت کلمه را رمز پیروزی می‌داند، اما اصالت را به ایمان و اعتقاد به خدا می‌دهد: یک چیز داشتیم و دنبال آن یک چیز دیگر عقیده به اسلام، ایمان به خدا قیام برای خدا که دنبال آن جمع شدن همه قشرها در زیر بیرق اسلام بود. این نیروی عظیم را ما داشتیم که یکی اصل و یکی دنبال نیروی اصیل.
حضرت مولوی هم با بیان زیبا اصالت ماهیت زندگی بشر در همه ابعاد را به خدای متعال می‌دهد: اگر به جهل آییم آن زندان اوست
ور به علم آییم آن ایوان اوست
ور به خواب آییم مستان وییم
ور بخندیم آن زمان برق وییم
ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست
ور به صلح و عذر عکس مهر اوست
ما کییم اندر جهان پیچ در پیچ
چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ
انسان با همه نمودهای گوناگونش در زندگی، از خود چیزی ندارد، هر چه هست از مصدر عنایت الهی و تعالیم ارزش‌های دینی است که از او صادر می‌شود.
بنابراین مؤلفه‌های هویت ملی اجزای مختلف یک کشتی را تشکیل می‌دهند که در بحر هستی، جامعه بشری را در سیل خدا با هویتی مومنانه به حرکت درمی‌آورد و در واقع این کشتی نماد احساس و هویت واحد (امت) سرنشینان آن است که بدون همدلی و قبول شیوه‌های مشترک در این سفر به ساحل مقصود نخواهند رسید.
عجیب است که سیرالی الله بدون اجماع مردم و قبول هویت واحد ممکن نیست و به همین دلیل رسول خدا(ص) برای هدایت و حرکت اجماع ملت به سوی حق تعالی جانفشانی می‌کرد تا جایی که خداوند متعال فرمودند: فلعلک باخع نفسک علی آثارهم ان لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفها (5)
این رسول نزدیک است که اگر مردم به قرآن ایمان نیاوردند و هدایت نشدند جانت را هلاک کنی.
دستاوردهای دفاع مقدس با رهیافت هویت ملی
دستاوردهای دفاع مقدس در دو بخش داخلی و خارجی قابل احصاء است:
الف – دستاوردهای داخلی
مهمترین دستاوردهای داخلی دفاع مقدس عبارتند از:
1- اعتماد به نفس و خودباوری
از برکات مهم دفاع مقدس تقویت اعتماد به نفس و خودباوری بوده است، ما در کوران جنگ به این نتیجه رسیده‌ایم که باید خود را باور کنیم و با تکیه بر توانمندی‌های خود به ویژه جوانان خداجو کشور را اداره نماییم.
تاثیر این خودباوری بعد از جنگ در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فناوری‌های نوین دفاعی نمود فزاینده‌ای داشت. امام راحل(ره) در این باره فرمودند: ما در جنگ به این نتیجه رسیده‌ایم که باید روی پای خودمان بایستیم. (6)
2- تقویت باورهای دینی
رشد باورهای دینی در دوران دفاع مقدس بسیار چشمگیر بوده است. همه چیز ما در جبهه و پشت جبهه رنگ و بوی الهی به خود گرفته بود. میادین نبرد و سنگرهای رزمندگان آکنده از حضور خود بود، نیایش‌ها و شب زنده‌داری‌ها و توسل خالصانه رزمندگان و امت شهید‌پرور به ائمه معصومین(ع) فضای کشور را از عطر ایمان و معنوی معطر کرده بود و روح عبودیت در مردم موج می‌زد حتی بی‌تفاوت‌های جامعه در این فضای معنوی به خود می‌آمدند و تحول عمیق درونی در آن‌ها ایجاد می‌شد.
3- شکوفایی استعداد و خلاقیت
فضای جبهه و نیازهای ضروری آن آحاد ملت را به تکاپو وامی‌داشت و بیان حکیمانه امام راحل(ره) در امر خودکفایی جوانان را به حدی از خودباوری رساند که استعداد توانایی‌های ذاتی خود را به کار گرفته و به طور معجزه‌آسا در همه زمینه‌ها درخشیدند.
بسیاری از نوآوری‌ها و تولد علم و فناوری‌ها در مراکز پژوهشی و دانشگاهی مولود فرهنگ خودباوری و درخشش استعدادهای دوران دفاع مقدس است.
4- تولد تفکر بسیجی
تفکر بسیجی که ایدئولوژی کارآمد دفاع مقدس است، در مدرسه عشق دفاع مقدس عینیت یافت و تربیت‌یافتگان این مدرسه زیباترین حماسه‌ها را در تاریخ بشریت رقم زده‌اند و امروز قداست و طهارت بسیج مرهون ایثار و شهادت‌طلبی‌های بسیجیان دوران دفاع مقدس است که هرگز نباید مورد مصرف سیاسی و صنفی قرار گیرد.
5- تحکیم وحدت ملی
از برکات مهم دفاع مقدس، تحکیم وحدت ملی بین آحاد ملت به ویژه گروه‌ها و احزاب سیاسی کشور بوده است، به طوری که همگان منافع حزبی و صنفی را در خدمت مصالح نظام و امنیت کشور قرار داده بودند.
امام راحل در این باره می‌فرماید: «ما در جنگ حس برادری و وطن‌دوستی را در نهاد یکایک مردممان باور کردیم.»
6- رشد فضایل اخلاقی و اجتماعی
از برکات دیگر دفاع مقدس رشد فضایل اخلاقی در افراد و تقویت ارزش‌های اجتماعی بوده است، به طوری که همه اقشار ملت تحت تاثیر اخلاق رزمندگان و فضایل انسانی خانواده‌های آنان قرار داشته‌اند، به ویژه در موقعی که مراسم تشییع شهدا و برگزار می‌شد همگان شرکت فعال داشته و از فضای معنوی آن بهره‌مند می‌شدند و انگیزه دفاع از اسلام و مبارزه با دشمن متجاوز در آن‌ها تقویت می‌شد. (7)
7- حضور داوطلبانه جوانان در جبهه‌ها
تحول روحی و روانی عمیقی در جوانان ما ایجاد شده بود، اینان حضور داوطلبانه در جبهه‌ها را وظیفه ملی و دینی خود می‌دانستند و بدون اجبار و تحکم و از سوی کسی بلادرنگ در جبهه‌ها حضور پیدا می‌کردند و حتی درس دانشگاه و مدارس و کارهای ضروری دیگر نمی‌توانست مانع حضور فعال آنان در جبهه‌ها شود.
8- تحول در صنایع دفاعی
در روزهای آغازین جنگ ما برای تهیه حتی یک فشنگ دستمان را به سوی بیگانگان دراز می‌کردیم، اما در سایه خودباوری و شکوفایی استعدادهای جوانان در فاصله‌های کوتاه توانستیم اغلب ادوات مورد نیاز خود را در داخل تولید کنیم، امروزه در سایه همان تحول به مدرن‌ترین سلاح‌های متعارف پیشرفته دست یافته‌ایم و توان تسلیحاتی ما نه تنها پاسخگوی سیاست‌های دفاعی ما است، بلکه قابلیت صادرات ادوات خود را نیز بالا برده‌ایم. (8)