شهریار خاطری
مدیر روابط بینالملل، انجمن حمایت از قربانیان سلاحهای شیمیائی
امروزه نقش موثر سازمانهای غیردولتی یا NGOها 1 در فعالیتهای اجتماعی و مدنی بر کسی پوشیده نیست، این سازمانها با اشکال و اهداف مختلف امروزه در عرصههای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فعال میباشند.
هر چند واژه (NGO) به طیف وسیعی از تشکلها و سازمانها اطلاع میگردد اما اصولا میتوان یک سازمان غیردولتی را سازمانی دانست که مستقیما جزئی از تشکیلات رسمی دولت نیست. آمارهای مختلفی در خصوص تعداد NGOهای فعال در دنیا وجود دارد اما بدون شک بسیاری از آنان در طی دو یا سه دهه اخیر پا به عرصه وجود گذاشتهاند.
تاریخچه:
جنبش بینالمللی صلیب سرخ و هلال احمر جهانی 2 بزرگترین NGO فعال در زمینه فعالیتهای بشر دوستانه در دنیاست که هسته اولیه آن تحت عنوان کمیته بینالمللی صلیب سرخ (ICRC) در سال 1863 بنا نهاده شد.
اما واژه سازمان غیردولتی یا NGO برای اولین بار با تاسیس سازمان ملل متحد بکار گرفته شد، بر اساس ماده 71 فصل 10 منشور ملل متحد برای برخی سازمانها که بعنوان دولت یا عضو رسمی سازمان ملل نیستند نقش مشورتی در نظر گرفته شد که تحت عنوان مقام مشورتی 3 از آن یاد میشود. تعریف سازمان غیردولتی بینالمللی4 (INGO) ابتدا در قطعنامه شماره 288 شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (ECOSOC) در 27 فوریه 1950 بدین ترتیب آورده شد: هر سازمان بینالمللی که بر اساس یک معاهده بینالمللی تاسیس نشده است. نقش اساسی NGOها و گروههای فعال اجتماعی در توسعه پایدار 5 در فصل 27 برنامه توسعه سازمان ملل به رسمیت شناخته شد و منجر به تجدیدنظر در ساختار ارتباطی بین سازمان ملل و NGOها گردید. در سالهای اخیر بویژه در زمینههای موضوعات بشردوستانه، کمکهای توسعهای و توسعه پایدار NGOهای زیادی پا به عرصه فعالیت نهادهاند.
ساختار:
از لحاظ ساختاری، NGOها عمدتا مبتنی بر فعالیتهای داوطلبانه است و برخواسته از متن جامعه و حاصل فعالیت خودجوش مردمی میباشد.
اگر چه NGOها اساسا ساختاری مبتنی بر فعالیت داوطلبانه دارند اما در بسیاری از این سازمانها افرادی نیز بصورت تمام وقت به کار اشتغال دارند اما اصول سطح دستمزدها در این سازمانها پائینتر از سازمانهای دولتی یا خصوصی تجاری بوده و این افراد علیالقاعده دارای انگیزه و اشتیاق بیشتری به اهداف سازمان خود در مقایسه با کارمندان سایر سازمانها هستند.
منابع مالی:
منابع مالی NGOها برای انجام فعالیتهای آنان معمولا عبارتند از:
- حق عضویت پرداختی توسط اعضاء
- بازارچههای خیریه و فروش به نفع اهداف NGO
- انجام پروژه مشترک که هزینه آن توسط سازمانهای دولتی داخلی یا سازمانهای بینالمللی تامین میشود.
- اعانات و کمکهای خیریه مردمی
هر چند بر اساس تعریف، سازمان غیردولتی معنای غیروابسته بودن به دولت را در خود دارد اما برخی NGOها بخش عمدهای از بودجه خود را از منابع دولتی تامین میکنند برای مثال یک چهارم از بودجه 162 میلیون دلاری سازمان آکسفام (Oxfam) برای کمک به گرسنگان در سال 1998 بوسیله دولت بریتانیا و اتحادیه اروپا تامین شد و سازمان بینالمللی پزشکان بدون مرز (MSF) حدود 46 درصد از بودجه خود را از منابع دولتی تامین میکند.
سازمانهای غیردولتی و مسئله خلع سلاح - جهانی:
با گسترش رقابتهای تسلیحاتی دو قطب شرق و غرب بویژه در دوران جنگ سرد و پس از پایان جنگ دوم جهانی و همزمان با فعالتر شدن سازمانهای غیردولتی در سطح جهان در زمینه موضوعات مرتبط با صلح و امنیت در جهان، NGOهای زیادی به موضوع خلع سلاح و ریشهکنی سلاحهای مخرب در جهان بویژه سلاحهای کشتار جمعی (شیمیایی، هستهای، میکروبی) پرداخته و در این راستا فعالیت خود را آغاز کردند، امروزه در اکثر کنفرانسها و اجلاسهای بینالمللی مربوط به موضوع خلع سلاح از جمله کنفرانس خلع سلاح 6، اجلاسهای سالیانه سازمان ملل، سازمان منع سلاحهای و سایر سازمانهای بینالمللی مرتبط با موضوع خلع سلاح، علاوه بر هیئتهای رسمی دیپلماتیک از کشورهای عضو، تعداد قابل توجهی از NGOهای فعال در این زمینه نیز بعنوان اعضاء ناظر حضور داشته و حتی اجازه انجام فعالیتهائی از قبیل برپائی نمایشگاه، ایراد سخنرانی، صدور بیانیه و ... را دارند. در همین راستا و با توجه به اهمیت نقش NGOها در مقوله صلح و امنیت جهانی، در سازمان ملل متحد کمیتهای تحت عنوان کمیته NGOها برای خلع سلاح- صلح و امنیت 7 تاسیس گردیده تا بدین ترتیب این نقش NGOها به رسمیت شناخته شود و در این قالب تعامل دو جانبهای بین سازمان ملل متحد و سازمانهای بینالمللی مرتبط از سوئی و هزاران NGO فعال در زمینه موضوع صلح و امنیت جهانی از سوی دیگر ایجاد گردد. این کمیته در طول بیش از 30 سال فعالیت خود بستر مناسبی برای فعالیتهای سازمان یافته سازمانهای غیردولتی و ایجاد شبکه بینالمللی در زمینه موضوعات مذکور را فراهم ساخته است.
سازمانهای غیردولتی و کنوانسیون منع سلاحهای شیمیایی 8
در سال 1971و در راستای برطرف نمودن نواقص پروتکل 1925 ژنو (منع کاربرد سلاحهای شیمیایی سمی)، کمیته خلع سلاح سازمان ملل متحد (که بعدها به کنفرانس خلع سلاح تبدیل شد) متن نهائی کنوانسیون منع توسعه، تولید و انباشت و کاربرد سلاحهای بیولوژیک (میکربی) که به کنوانسیون سلاحهای بیولوژیک (BWC) معروف است را آماده نمود که به صراحت کشورهای عضو را متعهد میسازد مذاکرات خود را تا حصول یک معاهده بینالمللی برای منع سلاحهای شیمیایی دنبال نمایند و لذا از همان زمان مذاکرات مربوط به تهیه متن کنوانسیون سلاحهای شیمیایی بصورت جدی آغاز شد و حدود 20 سال ادامه یافت.
در طی این مدت NGOهای زیادی فعالانه در این مذاکرات مشارکت داشتند و تلاشهای زیادی برای پیشبرد مذاکرات و استحکام ساختار حقوقی و فنی این معاهده انجام شد.
سرانجام متن نهائی کنوانسیون سلاحهای شیمیایی در سال 1992 آماده و مورد توافق اعضاء واقع گردید این کنوانسیون در 13 ژانویه 1993 طی مراسمی در پاریس به امضاء نمایندگان 130 کشور جهان رسید و متعاقبا به امضاء دبیر کل سازمان ملل نیز رسید. این کنوانسیون در 29 آوریل 1997 رسما لازمالاجرا گردید.
در اولین کنفرانس بازنگری 9 کنوانسیون سلاحهای شیمیایی که از 28 آوریل تا 9 می 2003 در لاهه و در مقر سازمان منع سلاحهای شیمیایی برگزار شد علاوه بر نمایندگان 151 کشور عضو کنوانسیون (تا آن زمان) 23 سازمان غیردولتی فعال در زمینه مذاکرات خلع سلاح و فعالیتهای صلحطلبانه نیز از سوی دبیرخانه فنی سازمان سلاحهای شیمیایی به این اجلاس مهم و تاریخی دعوت شدند. از جمله 2 سازمان غیردولتی ایرانی، یعنی انجمن حمایت از قربانیان سلاحهای شیمیایی و انجمن دفاع از حقوق مصدومین شیمیایی سردشت.
این دو NGO ایرانی با برپا کردن نمایشگاهی از اسناد، تصاویر و مدارک مربوط به قربانیان سلاحهای شیمیایی در ایران و صدور بیانیه و فعالیتهای تبلیغی در حاشیه اجلاس توجه شرکتکنندگان و اعضاء را به فاجعه کاربرد سلاحهای شیمیایی و عواقب آن بر انسانها و محیط زیست جلب کردند.
این اولین باری بود که NGOهای ایرانی در سطح مجامع بینالمللی و در اجلاسی در این سطح اقدام به فعالیت اطلاعرسانی در زمینه مصدومین و قربانیان سلاحهای شیمیایی میکردند، حضور همزمان چند تن از قربانیان سلاحهای شیمیایی عضو این تشکلها در این نمایشگاه بر اهمیت آن افزود.
از آن پس و با آشکار شدن توانائی NGOهای ایران در این عرصه، همه ساله از این دو NGO ایرانی برای شرکت در اجلاس سالیانه این سازمان 10 دعوت بعمل میآید و طی سه سال متوالی حضور فعال NGOهای ایرانی، در این عرصه بینالمللی ادامه داشته است. NGOهای ایرانی علاوه بر ارتباط مستمر با سازمان منع سلاحهای شیمیایی و حضور در اجلاسهای این سازمان، فعالیتهای وسیعی را نیز در عرصه بینالمللی در زمینه اطلاعرسانی و آگاهسازی، ایجاد شبکه بینالمللی حمایت از قربانیان سلاحهای شیمیایی، اجرای برنامههای فرهنگی مشترک با سایر کشورها تعامل با شبکه بینالمللی NGOهای طرفدار صلح، تاسیس موزه صلح، مراودات هیئتهای مردمی در مناسبتهای ویژه و ... آغاز کردهاند که با موفقیتهای چشمگیری همراه بوده است. برخی از این فعالیتها عبارتند از:
- برپائی نمایشگاه و حضور در مراسم نودمین سالگرد نخستن حمله شیمیایی (در جنگ اول جهانی) در شهر ایپر بلژیک
- اعزام جانبازان و مصدومین شیمیایی به مراسم بزرگداشت قربانیان بمباران اتمی هیروشیما از سال 2004 طی 3 سال متوالی (و نیز حضور متقابل اعضای NOGهای هیروشیما در مراسم بزرگداشت قربانیان حملات شیمیایی در ایران)
- عضویت در شبکه بینالمللی موزههای صلح جهان و تاسیس اولین موزه و نمایشگاه دائمی صلح در تهران با محوریت اثرات سلاحهای شیمیایی و اتمی فعالیتهای صلحطلبانه برای دستیابی به جهانی عاری از این سلاحها.