جنگ روانی یا جنگ رسانه‌ای؟

حسین میرزایی
انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، معرکه فناوری است که سبب بروز تحولی عمده در ساختار قدرت گردیده و ارکان سه گانه انقلاب صنعتی را که شامل حاکمیت ملی، اقتصاد ملی و قدرت نظامی و استراتژیک بود تغییر داده است. رابرت کوهین و جوزف نای معتقدند که انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی به عنوان پدیده ای ملموس، فراگیر و اثرگذار، تاثیر بسزایی بر منابع قدرت می گذارد چنانکه در قرن 12، احتمالافناوریهای اطلاعاتی - ارتباطی مهم ترین منبع قدرت شناخته خواهند شد. قدرت نرم افزاری به گونه ای محسوس در اقناع فرهنگ از طریق برنامه های تلویزیونی اثرگذار است و تردیدی نیست که سازوکارهای فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، همچون ماهواره و پرتو امواج نامرئی شبکه های الکترونیکی جهانی، تاروپودهای قدرت تمدنهای آینده را تشکیل خواهند داد. بنابراین در عصر انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، دسترسی به قدرت فناوری اطلاعاتی، اصلی ترین ابزار برخورداری از قدرت نرم و آرام یا قدرت معنوی در مقابل قدرت سخت و خشن و یا قدرت مادی می باشد. شایان ذکر است که عملکرد قدرت سخت و خشن برای اجبار دیگران به انجام کاری، از طریق به کارگیری تهدیدات یا امتیازات استوار است؛ در حالی که قدرت نرم و آرام، از طریق جذب و متقاعد کردن دیگران به پیروی و پذیرفتن ارزشها، اصول، قواعد و نمادهای قدرت مذکور به اهداف ملی و بین المللی خود نایل می شود.
براساس آنچه ذکر شد، با ظهور و گسترش روزافزون انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، طبیعت سیاستها و الگوهای اعمال قدرت، متحول شده و ضرورت توسعه شیوه های الکترونیکی و رایانه ای بر همگان آشکار گردیده است، چرا که استفاده کنندگان را قادر ساخته تا بتوانند به بهترین نحو ممکن بهره کافی ببرند. تحولات شگرفی که در فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی رخ داده، نظیر انفجار اطلاعات، و انقلاب اطلاعاتی و تاثیراتی که رسانه ها در شکل گیری افکار عمومی جهانی داشته اند (بویژه پس از توسعه فناوریهای عظیم ارتباطی) در کنار پیدایش جامعه اطلاعاتی دیگر اموری عادی به نظر می رسند و نیازی به بحث و گفتگوی بیشتر ندارند. شبکه های رایانه ای، ماهواره ها، تلویزیونهای جهانی، بسیاری از مفروضات و اصول پیشین قدرت را به چالش طلبیده اند و چنان جغرافیای جدیدی از مناسبات قدرت را در سطح جهان پدید آورده اند که تا بیست سال پیش حتی تصورش هم غیرممکن بود. جغرافیای جدید، جغرافیایی است مجازی و بن مایه مقاومتهای سیاسی و فرهنگی که ناگزیر باید در همین فضای الکترونیکی عرض اندام کند. امروزه، اهمیت فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی بخصوص رسانه های نوین از کار ویژه خاص خود به عنوان کانالهایی نشئت می گیرد که سیاستمداران و دولتمردان از طریق آنها می کوشند تا مخاطبان آن سوی مرزها را تحت تاثیر قرار دهند، چرا که رسانه ها ابزار مناسب قدرت نرم محسوب می شوند که از توانایی لازم و موثری برای نفوذ در افکار عمومی آن سوی مرزها برخوردارند. این ویژگی وسایل ارتباطی - اطلاعاتی جدید زمینه ساز به کارگیری گسترده و روزافزون عملیات روانی و اقناع افکار عمومی کشورهای هدف (آماج) شده است.
امروزه جنگیدن با استفاده از اصول و ابزارها و شیوه های جدید نبرد، از قبیل جنگ اطلاعاتی، استعمار نو، آپارتاید اطلاعاتی، سیاستهای الکترونیکی و غیره در جهت اعمال قدرت ظاهرا خیرخواهانه و سالم تر ولی در عین حال با قدرت عمل و تخریب بیشتری صورت می گیرد. پل ویریلیو در این باره می گوید: “اینک دیگر جنگ بدون بازنمایی و تسلیحات پیشرفته، بدون تاثیرگذاری روانی معنا ندارد. سلاح به همان اندازه که از خصیصه ویرانگری برخوردار است با قوه ادراک نیز پیوند دارد. 1” در اینجا اشاره ویریلیو به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی و بهره گیری از آنها در عملیات روانی در کنار جنگ فیزیکی مطرح می شود.
گفتنی است پیشرفت علم و تغییر ماهیت اطلاعات به حدی رسیده که دقایقی پس از وقوع یک حادثه در نقطه ای از جهان، تنها به یاری اینترنت می توان از تمام جزئیات اخبار مطلع شد. اهمیت رسانه های نوین و تاثیر بسزایی که انواع آنها، بویژه شبکه های خبری ماهواره ای و اینترنت در پیشبرد عملیات روانی توسط دولتها دارند، به ویژگی های جدید آنها برمی گردد.
در عصر ارتباطات و اطلاعات، رسانه های نوین، جغرافیای جنگ را گسترش داده اند. به بیان روشن تر، صحنه جنگ دیگر محدود به میادین نزاع و درگیری نیست، بلکه مردمی که تصاویر زنده جریان نبرد را از گیرنده های خود دریافت می کنند، به نوعی خود را در همان فضا احساس می کنند. رسانه ها قادرند تصاویر، اخبار، گزارشها و مصاحبه هایی را گزینش و پخش کنند که افکار عمومی بین المللی را در سمت و سوی مورد نظر خود راهبری کنند و حتی نقشی به مراتب بیش از آنچه تاکنون مطرح شده، ایفا کنند. این بعد از اثرگذاری رسانه ها طی جنگهای خلیج فارس به خوبی مشخص شد. تصرف کویت توسط عراق و سپس آزاد شدن آن نشان داد که یک دولت می تواند باقی بماند حتی اگر به طور فیزیکی توسط کشور دیگری اشغال شده باشد. اگر دولتی بتواند بر صفحه تلویزیون وجود داشته باشد، قادر است به موجودیت و نقش آفرینی خود ادامه دهد.
سرزمین کویت اشغال شد، اما دولت آن همچنان در قلمرو رسانه ها باقی ماند. امیر کویت در مدت زمانی که کشورش به اشغال کشور عراق درآمده بود، شرکت هیل - نولتون را با هزینه ای معادل 8/10 میلیون دلار به خدمت گرفت. شرکت مذکور که انتقال پیامهای رژیم کویت را بر عهده داشت، با هدف افزایش تنفر از صدام و ایجاد همدردی با قربانیان تجاوز عراق، در یک عملیات روانی، برنامه هایی را پیرامون سوءاستفاده های جنسی سربازان عراقی از کودکان کویتی پخش کرد؛ این نوع برنامه ها در مقایسه صدام با هیتلر نقش موثری داشت.
از دیگر ویژگیهای عملیات روانی جدید غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از سوی رسانه هاست. والتز معتقد است که در دنیای امروزی، اثربخشی عملیات روانی رسانه ها بیش از هر چیز منوط به غربالگری اطلاعات سرسام آوری است که منابع خبری درباره گروهها و اقوام و ملل آماج جمع آوری می کنند. به طور مثال غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از جمله ترفندهای روانی مرسومی است که در عملیات رسانه های آمریکا علیه مارکوس در فیلیپین و نیز در عملیات آن کشور در هائیتی، پاناما، حمله هوایی به لیبی، عملیات توفان صحرا و حمله اخیر به عراق از آن بهره فراوان بردند. به تعبیر پترسون رسانه ها با دستکاری و تحریف، اطلاعات سفید را سیاه، زشت را زیبا، اشغالگری را آزادیبخشی، آزادیخواهی را تروریسم و ... می نامند و شگفت آنکه افکار عمومی نیز ناهشیارانه مفتون این عملیات فریب آمیز روانی می شوند.
با توجه به نقش پر اهمیت فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی اکنون دولتها با استفاده از این ابزار به شیوه های گوناگون روحیه طرف مقابل را تضعیف می کنند. فرستادن پیام از طریق پست الکترونیکی برای ترغیب مقامات و نظامیان به تسلیم در مقابل دریافت پول، انتشار اخبار کذب مربوط به تسلیم شدن برخی رهبران و فرماندهان و ... نمونه ای از راهکارهایی است که دولتها از فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی مورد استفاده قرار می دهند. لازم به ذکر است که در تهاجم اخیرآمریکا به عراق نیز از این شیوه استفاده گردید.
نقش فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی جدید در عملیات روانی به گونه ای گسترش یافته که صاحب نظران اصطلاح جنگ رسانه ای را مورد استفاده قرار می دهند. در شرایط فعلی استراتژیستهای نظامی در عملیات روانی به جنگ رسانه ای متوسل می شوند.