علی محمد آقازمانی
دموکراسی دیجیتالی، برداشت جدیدی از دموکراسی نیست. در حقیقت تغییر در ساختار ارائه مولفههای دموکراسی در هزاره سوم و توسط صنعت ICT است.
انتخابات سال 2004 ریاست جمهوری آمریکا را هنوز فراموش نکردهایم. رقابت نامزدهای ریاست جمهوری این دوره بیش از دورههای پیشین به دنیای مجازی کشیده شده بود و سایتها و وبلاگهای نامزدهای انتخاباتی بیشتر مورد استفاده مخاطبان این انتخابات قرار داشت.
در انتخابات ریاست جمهوری اخیر کشورمان نیز که با تعدد نامزد همراه بود، اکثر قریب به اتفاق نامزدها از تارگاه برخوردار بودند.
اثربخشی اطلاع رسانی و ارتباطی الکترونیکی که سایتهای وب برای بسط دموکراسی در دنیای واقعی به ارمغان میآوردند، در واقع تلاش برای شکلگیری یک نوع دموکراسی دیجیتالی است.
دموکراسی در اینترنت
«بیل کلینتون» رئیس جمهور اسبق آمریکا، نخستین رئیس جمهور تاریخ بود که از طریق اینترنت با یکی از شبکههای خبری به گفت و گوی مستقیم پرداخت و در مورد صلح خاور میانه، رابطه با ایران و امثال آن چت کرد. گرچه هکرهای باهوش، بارها وی را مورد هجوم قرار دادند و لیکن این امر صورت گرفت و امروزه میتوان به راحتی با رئیس جمهور صحبت کرد و برای او پست الکترونیک ارسال کرد.
تنها بر اساس اعلامهای رسمی سایت کاخ سفید، روزانه 75 میلیون پست الکترونیک به نشانیهای الکترونیکی کاخ سفید ارسال میشوند که گستره آن از سراسر جهان است.
نبرد گسترده رسانههای دیجیتالی «جان کری» نامزد دموکراتها با «جرج بوش» نامزد جمهوریخواههای آمریکا در سال 2004 میلادی، نشان از اهمیت گستراندن دموکراسی دیجیتالی در وب است.
غربیها به هر نحوی دوست دارند امتیاز و صاحب امتیازی توسعه دموکراسی و جریان آزاد اطلاعات در اینترنت را به خود وابسته کنند.
«بیل گیتس» بنیانگذار مایکروسافت در مقالهای که به مناسبت معرفی 100 شخصیت مشهور جهان در قرن بیستم برای نشریه تایم نوشت، قرن بیستم را متعلق به تاریخ سازان آمریکایی در عرصههای هنر و صنعت دانست!
به هر حال، ایدئولوژی سازی غرب در این راستا در حیطههای گوناگونی ادامه دارد و حرکت کشورهای اسلامی به ویژه ایران برای حضور وب مدار در توسعه و تبیین مبانی فکری سیاسی و اطلاع رسانی در فضای دیجیتالی جدید، رویکردهای خوبی در چند سال اخیر به خود گرفته است.
وجود 1000 سایت دولتی ایران در وب، نوید بخش خوبی برای آینده طلایی گسترش دولت الکترونیک در کشور و حضور قویتر ایران در پروسه ساخت دموکراسی از نوع دیجیتالی در اینترنت است.
سایت ریاست جمهوری ایران نیز به خوبی از این قابلیت استفاده کرده است و کاربران از ایران و اقصی نقاط جهان میتوانند فایلها، نامهها و اطلاعات خود را مستقیما به نشانی پست الکترونیک دفتر ریاست جمهوری ارسال و منتظر پاسخ آن باشند.
رای گیری الکترونیکی چند ماه پیش در یکی از ایالتهای ژاپن نشان داد که در آینده نزدیک، روند دموکراسی نیز به کلی تغییر خواهد کرد و انتخابات دیجیتالی جایگزین روشهای سنتی پیشین خواهد شد.
امری که میتواند با ارائه راهکارهای اجرایی و برنامه ریزی اصولی و مدیریتی ممتاز، نتایج هر انتخاباتی را ظرف چند دقیقه پس از پایان مهلت رای گیری در اختیار رسانههای گروهی قرار دهند.
البته بحث مهم امنیت و توسعه بانکهای اطلاعاتی هوشمند و طریقه شناسایی کاربران واجد شرایط از جمله مسائلی است که همواره مورد بحث و بررسی جدی دستاندرکاران انتخابات الکترونیکی بوده است.
آیا با انتخابات الکترونیکی در جریان دموکراسی در اینترنت، میتوان رئیس جمهور کشوری را انتخاب کرد؟! قطعا خیر.
اما میتوان نمایندگان کمیسیونهای تجاری و رسانهای قارهها را از این طریق انتخاب کرد و در همه پرسیهای کشوری شرکت کرد.
معظلی که هم اینک انتخابات الکترونیکی و نظر سنجیهای آنلاین با آن روبرو هستند، صحت رایهای اعلامی است چرا که یک کاربر میتواند چندین بار در نظرسنجی شرکت کرده و رای دهد.
راه حلهای بسیاری برای رفع این معضل در اختیار است و تاکنون ارائه شده که از جمله آنها ایجاد کارتهای الکترونیکی رسمی و کشوری مخصوص به هر فرد است که دارای کدهای رمزی خاص و غیر قابل تغییر باشند و تنها با یکبار رای دادن کاربر در زمانی خاص، اعتبار آن در آن مرحله از بین برود.
روش دیگر که بیشتر در نظرسنجیهای آنلاین قوی در اینترنت صورت میگیرد، قرار دادن محیط نظرسنجی و رایگیری در محیطی است که تنها کاربران عضو شناخته شده میتوانند در آن شرکت کنند.
بدیهی است هر کاربر عضو، نام مخصوص به خود و رمز عبوری مشخص دارد و سیستم تنها یکبار شرکت کاربر را در رایگیری قبول میکند و از تعداد رای دادن وی جلوگیری میکند.
در این حالت است که نتایج رایگیری و نظرسنجی با واقعیت انطباق بیشتری دارد.
انتخابات الکترونیکی
در مورد انتخابات الکترونیکی نیز باید چنین روشهای مشابهی اتخاذ شود. صرفهجویی در جایگزینی انتخابات الکترونیکی با انتخابات سنتی و کند تا میلیونها دلار برآورد شده است.
وضعیت دموکراسی در اینترنت تنها به انتخابات خلاصه نمیشود. تبلیغات و آشنایی با نامزدها و حتی مسئولان دستگاهها نیز میتواند از طریق فضای سایبر، سریعتر و آسانتر صورت گیرد.
در اینجا نقش پهنای باند سرورها و سرعت اتصال به اینترنت توسط کاربران و امنیت شبکههای اطلاعرسانی مطرح میشود که میبایست به صورت جدیتر بررسی شود.
وقتی نشست یک نامزد انتخاباتی و یا یک مسئول دولتی در تله کنفرانس صوتی و تصویری بر روی سایتی خاص و شناخته شده با اجازه ورود کاربران خاص و مشخص صورت گیرد، میتوان حقیقتاً نقش اینترنت را در گسترش دموکراسی با اتکال به اصول پست مدرنیسم بیشتر احساس کرد.
علاوه بر این میتوان از طریق اطلاعات کاربرانی که رای دادهاند، به حجم بالایی از اطلاعات آماری طبقهبندی شده مانند طبقهبندی سنی شرکتکنندگان، تعداد رای هر استان، سن رایدهندگان و امثال آن دست یافت و در اختیار سازمانهای برنامهریزی و آماری قرار داد و دموکراسی در سیطره اینترنت و حتی اینترنت نیز به نوعی در سیطره دموکراسی حقیقی قرار خواهد گرفت.
البته تعاریف از مفهوم صحیح دموکراسی حقیقی در هر کشوری متفاوت خواهد بود ولی در فضای سایبر هر کس میتواند با حفظ تفکرات خویش به گسترش بیحد و مرز پایگاه اطلاعرسانی خود دست بزند. هر ضربهای، پاسخی و هر سوالی، جوابی خواهد داشت. انتشار کتاب اکنون به صورت الکترونیکی نیازمند اخذ مجوز از هیچ مقامی در کره خاکی ندارد و همینطور راهاندازی روزنامه، هفتهنامه و یا خبرگزاری آنلاین در اینترنت.
فراگیر شدن اینترنت در سطح جهان و سهولت استفاده و خرید آن از جمله کارکردهای روزانه این رسانه پویا شده است و به قول اقتصاد دانان به تدریج در سبد ثابت خانوار قرار گرفته است.
روزنامه الشرق الاوسط در آخرین روزهای سپتامبر 2000 اعلام کرد؛ در سال 2000 قریب به 2/3 میلیون نفر از ایرانیان از اینترنت استفاده کردهاند.
حال پس از گذشت دو سال، این رقم با وجود رشد سرویس دهندگان اینترنت و توسعه خدمات تلفنی و مخابرات به چند برابر افزایش یافته است.
شاید در آینده نزدیک بتوان اقرار کرد که روزانه از هر سه یا چهار ایرانی که از خواب بلند میشوند، حداقل یک نفر به اینترنت برای خواندن صفحات الکترونیکی روزنامهای مراجعه میکند.
شمار میلیونی کاربران اینترنت جوان در ایران و رشد بسیار سایتهای اینترنتی متنوع و تا حدی کاربردی و تخصصی خود بر این امر دلالت میکند. اگر چه کاهش هزینههای اتصال و کم رنگتر شدن حضور مالکیتی بخشهای دولتی و جایگزینی آن با حضور مدیریتی و نظارتی بهینه در این امر موثر بوده است.
بنابراین سرمایهگذاری بر روی IT نه تنها در ایران بلکه در هر جای جهان قابل قبول و توجیه پذیر است.
با این حساب نمیتوان چنین فرضی را تصور داشت که مبناهای میلیتاریستی که منجر به رشد اینترنت در آمریکا و جهان گردید، جنگ الکترونیک آینده را فقط و فقط از طریق اینترنت رهبری و هدایت خواهد کرد چرا که تجربه نشان داده است هر آنچه الکترونیکی گردید، محکوم به حمله و شکستناپذیر نخواهد بود.
ارتباطات جدید و تاثیرگذاری در دموکراسی
«حمید مولانا» استاد علوم ارتباطات در دانشگاههای آمریکا، در کتاب مبانی ارتباطات جمعی که توسط «یونس شکرخواه» ترجمه شده است، در مورد الگوهای نوگرایی ارتباطات امروزی چنین مینویسد:
بر طبق الگوهای نوگرایی ارتباطات، حرکت از مرحله سنتی به مرحله گذار و سپس به مرحله جامعه نوین، همواره با تغییر نظامهای ارتباطی شفاهی به نظامهای ارتباط جمعی همراه بوده است و این تغییر همیشه یک دگرگونی تک سویه بوده است. بنابراین رسانههای جمعی نظیر تلویزیون، ماهواره و اینترنت، تقویتکنندگان این دگرگونی به شمار میروند.
حرکت از سمت مونولوگ به دیالوگ آلترناتیوی را استنتاج میکند که همانا بکارگیری ابزارها و شیوههای ارتباطات در شکل جهانی است.
بر همین اساس، وسایل ارتباط جمعی که به قول «مارشال مک لوهان» ( Herbert Marshal Mc Luhan) پدر رسانهها، موثر اصلی سازمان حسی و فکری بشر به شمار میآیند، در ایجاد فرهنگ تودهوار در میان مردم نقش دارند.
جامعه به عنوان یک نظام ارتباطی مبتنی بر واکنش متقابل میان افراد یا گروهها و فرهنگ بر الگوی ارزشها و هنجارها دلالت میکند. جامعه تودهوار یک جامعه صنعتی است و تقسیم کار، اعضای آن را بیشتر به یکدیگر وابسته کرده است.
فرهنگ تودهوار نیز بیانگر وابستگیهای متقابل جامعه تودهوار و وسایل ارتباط تودهای است که امروزه مهمترین ابزارهای سرمایهداری قرن برای حفظ سرکردگی عقیدتی به شمار میرود.
«ساموئل هانتینگتون» (Samuel Hantington) نویسنده مشهور کتاب جنجالی برخورد تمدنها این سخن را این چنین مثال میزند: کنترل آمریکاییها بر صنایع فیلم، تلویزیون و ویدئوهای جهان، حتی از سلطه آنها بر صنایع هواپیمایی نیز بیشتر است.
در سال 1993 از یکصد فیلم پر فروش جهان، 88 فیلم آمریکایی بودند و ارتباطات جهانی امروزه یکی از مهمترین نمودهای قدرت غرب به شمار میآید.
در حقیقت ارتباطات امروزی که با ابزاری عمدتا محصول اندیشههای غربی طراحی، تولید و با سیستمهای توزیع هدفمند آنان در سطح جهان پخش میشود، قدرت استعمار اطلاعاتی بر ساکنان زمین را تا حد زیادی در انحصار و اختیار غرب قرار داده است.
«ژان ژاک روسو» و همکارش «سروان شرایبر» در کتاب مشهور خود تحت عنوان تکاپوی جهانی که در سال 1365 در ایران منتشر شد، چند سال قبل از سخن بالای تافلر در دهه نود، اعلام کردند که زیر ساختهایی که در گذشته عبارت بودند از شبکههای راهآهن، جادهها و آبراهها که تدارک آنها دهها سال وقت میگرفت، امروزه عبارتند از شبکههای ارتباطات راه دور، اطلاعات و انفورماتیکی کردن آموزش و پرورش بر حسب مدرنترین تکنولوژیهای بشری.
حضور مدرنیزاسیون در همه عرصهها قابل رویت است. از تغییرات در نحوه لباس پوشیدن تا نحوه ارتباط با مردم. در حقیقت تکنولوژیهایی که روسو و شرابیر به بروز آنها در طبقات مختلف جوامع اعتقاد داشتند، «آلوین» و «هایدی تافلر» در کتاب اخیر خود تحت عنوان به سوی تمدن جدید چنین توصیف کردند:
تکنولوژیهای اطلاعاتی جدید که هزینه افزایش تنوع محصول را به صفر میرسانند و از صرفهجوییهای حاصل از آن که یک ضرورت حیاتی است، میکاهند.
با این سخنان میتوان چنین تصور کرد که هر چه آزادی اطلاعاتی و ارتباطی در لوای تکنولوژی جدید ارتباطی بیشتر شود، به همان میزان وجود دانشی برای جهت دهی به اطلاعات و اخلاق بیشتر میشود تا بدین وسیله تصمیمگیریها در مسیر صحیح هدایت گردند.
بنابراین عقیده دهکده جهانی و کلبههای الکترونیک را همچون نظریه برخورد تمدنها و شاید واژه تروریسم نمیتوان سریعا قبول و به همان نسبت مردود اعلام کرد. نوع برداشتها و تعاریفی که از واژههای مولود قرن بیست و یکم صورت میگیرد، نیازمند توجه و اتکال به این فهم و بینش اساسی است که احترام به فرهنگها و اقوام، جزء لاینفک ارتباطات آینده بشری تصور میشود و آنچه اهمیت دارد، بودن پویا و قدرتمند است و نه برتری میلیتاریستی بر جهان هزاره سوم.
نطق آخر
انتظار میرود، روند دیجیتالی شدن فضای سیاسی جهان، به سمت و سوی گسترش دولتهای الکترونیک و ارتقای سطح مشارکت ملتها در سرنوشت آنها معطوف شود.
در کشور ما نیز از خرداد 76 به این سو، گرایشهای ارزندهای در زمینه اطلاعرسانی سیاسی و اجتماعی در حوزه فناوری اطلاعات رخ داده است که امیدواریم زمینه را برای تقویت دولت الکترونیک فراهم کند.