خوب و بد هدفمندسازی یارانه‌ها

یارانه‌های انرژی
به طور معمول، یارانه به پرداخت‌هایی گفته می‌شود که از طرف دولت در راستای حمایت از اقشار کم درآمد و به منظور بهبود توزیع درآمد، به صورت نقدی و یا جنسی به مصرف کنندگان (خانوارها) و تولیدکنندگان کالاها صورت می‌پذیرد. این پرداخت‌ها می‌تنوانند به صورت مستقیم و نقدی و یا به صورت کالابرگ به خانواده‌های کم درآمد (خانوار هدف) پرداخت شوند و یا به صورت غیرمستقیم، با تعیین قیمت یک کالا به میزانی پایین‌تر از قیمت واقعی جامعه توزیع شوند.
بر این اساس دو نکته در بحث یارانهها حایز اهمیت است: اول این که یارانه‌ها باید در جهت حل مشکل اقشار کم درآمد جامعه ارایه شوند و نکته دیگر این که این یارانه‌ها می بایستبه اصلاح توزیع درآمد، می‌توان به بحث هدفمندسازی یارانه‌های انرژی در کشور پرداخت. در وهله اول توجه به این مساله ضروری است که حتی اگر توزیع انرژی و فراورده‌های نفتی به قیمت تمام شده در کشور عرضه شوند و دولت هیچ گونه یارانه مستقیمی را در این رابطه پرداخت نکند، از این جت که کشورمان یک کشور تولید کننده نفت و گاز است و مصرف آن نیز به قیمت تمام شده است، در نتیجه، باعث کاهش درآمدهای‌ دولت می‌شود، لذا به صورت غیر مستقیم، انرژی در زمره کالاهای یارانه ای قرار میگیرد. حال اگر در برخی از موارد، دولت کالیی همچون بنزین و گازوئیل را به قیمت گران‌تر تهیه نموده و با قیمت پایین‌تر توزیع کند، یارانه‌ای بودن کالای مزبور بیشتر متجلی خواهد شد. در این راستا باید اشاره کرد که روش هدفمند کردن یارانه کالاهای اساسی با روش هدفمند‌سازی یارانه‌های انرژی متفاوت است.
یارانه‌های انرژی، از نظر تولید درآمد و کمک به اقشار کم درآمد، مانند یارانه‌های کالاهای اساسی نمی‌باشند و به طور معمول، شامل مصرف‌کنندگانی می‌شوند که از امکانات بیشتر- مثلاً تعداد خودروی بیشتر- برخوردار هستند. البته گفتنی است که یارانه‌ها بخش انرژی تا حدودی به لحاظ کاهش هزینه حمل ونقل و کاهش قیمت تمام شده کالای داخلی، می‌توانند به طور غیرمستقیم، تا حدی به نفع اقشار کم درآمد هم باشند، اما سهم آنها نسبت به اقشار پر درآمد بسیار ناچیز خواهد بود. بنابراین هدفمند کردن یارانه‌ها- به ویژه در بخش انرژی- ضرورتی است که هر چه بیشتر به تعویق افتد، اجرای آن سخت‌تر و موانع پیش روی آن در زمان اجرا بیشتر خواهد شد.
هدفمندسازی یارانه‌ها، مزیت‌هایی دارند که با اجرای آن می‌توان به این مزیت‌ها دست یافت. از مهمترین مزایای هدفمندسازی یارانه‌های انرژی، ایجاد بستری مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری در بخش تولید انرژی می‌باشد. همچنین علاوه بر آن، کاهش میزان مصرف و ضریب شدت انرژی، از دیگر مزایای هدفمندسازی یارانه‌ها می‌باشد.
در حال حاضر، تولید انرژی کشور، توسط دولت انجام میشود و بخش خصوصی فقط در بخشی از تولیدات برق- آن هم به صورت حق‌العمل‌کاری- حضور دارد. بدون حذف یارانه‌های بخش انرژی، نمی‌توان انتظار بیشتری از بخش خصوصی داشت.
همچنین در شرایط فعلی، به دلیل ارزان بودن قیمت انرژی در کشور، مصرف انرژی در ایران، بیش از حد بالا است و در واقع بخش عمدهای از آن به هدر میرود. این موضوع در بخش دولتی نیر قابل مشاهده می‌باشد. در حال حاضر حدود 30 درصد از گاز تولیدی و مقدار زیادی گازوئیل و نفت کوره در نیروگاه‌های کشور- که متاسفانه از بازدهی مناسب هم برخوردار نیستند- به مصرف می‌رسد. همچنین در بسیاری از پروژه‌های صنعتی بخش خصوصی نیز به دلیل پایین بودن قیمت انرژی از دستگاه و تجهیزاتی استفاده می‌شود که از بازدهی انرژی مطلوبی برخوردار نمی‌باشد. در صورت افزایش قیمت انرژی، پیش‌بینی می‌شود که مصارف انرژی خانوارها نیز بدون آن که به مطلوبیت آنها لطمه‌ای وارد شود، به میزان حداقل 10 درصد در کوتاه مدت و به مقادیر بیشتری زیر ساخت‌های معماری و تجهیزات ساختمانی- کاهش یابد.
اما در رابطه با آزاد سازی قیمت انرژی در کشور، چندان نگرانی عمده وجود دارد. دیدگاه قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی بر مبنای قیمت‌های جهانی و منطق‌های در رابطه با عمه حامل‌های انرژی موضوعیت ندارد و این موضوع، فقط در رابطه با نفت خام و فراورده‌های خاصی از قبیل بنزین، نفت سفید و نفت گاز می‌تواند مصداق داشته باشد.
در رابطه با سایر حامل‌های انرژی- به ویژه گاز و برق- تعیین قیمت عمدتاً تابع هزینه‌های تولید، مزیت و فرصت‌های منطق‌های است. به عنوان مثال، قیمت گاز در اخل کشور را نمی‌توان به راحتی بر اساس قیمت موجود در کشورهای همسایه و یا کشورهای اروپایی تعیین نمود، بلکه از قیمت آن می‌تواند ترکیبی از هزینه‌های تمام شده، هزینه سوختهای جایگزین، قیمت معادل گاز در مرزهای وارداتی و صادراتی و فرصت‌های مختلفی از جمله تزریق گاز به مخازن نفتی، تبدیل به مواد با ارزش افزوده بیشتر و مواردی از ایم قبلی باشد که پبش روی مصارف قرار دارد.
اگر چه تفاوت فاحش قیمت‌های داخلی انرژی با قیمت‌های منطق‌های و جانی، به افزایش قاچاق منجر شده و عاملی فسادآور در کشور تلقی می‌شود، اما باید به این کته توجه داشت که آزاد سازی قیمت نیز میتواند اثرات تورمی زیان باری را در پی داشته باشد. لذت بیم آن میرودکه قبل از بروز مزایایاین طرح، تحمیل فشارهای ناشی از معایب ان در اقتصاد کشور، قشرهای آسیب پذیر را دچار لطمات جبران ناپذیری نماید. لذا اجرای این طرح، دقت فراوانی را می‌طلبد. یکی دیگر از نگرانی‌های اجرای طرح هدفمندی یارانه‌های انرژی، فشاری است که به صنایع کوچک تحمیل خواهد کرد.
بدین ترتیب بیم آن میرود که بسیاری از کارگاهها و صنایع کوچک که تا پرداخت افزایش هزینه‌های انرژی را ندارند تعطیل شده و تولید خود را متوقف نمایند. در این رابطه، به مشکلات ناشی از اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها غبارتند از:
افزایش‌های هزینه‌های خانوار ، افزایش هزینه‌ها دولت، تشدید تورم و افزایش وابستگی اقتصاد کشور به نواسانات قیمت نفت.
چنانچه اجرای این طرح با دقت انجام نپذیرد، اثرات زیان باری که بر معیشت اقشار مختلف مردم- به ویژه اقشار آسیب پذیر- و همچنین صنایع کوچک بر جای خواهد گذاشت.
در همین راستا و برای پیشگیری از بروز چنین آثار زیان‌باری، روشهای متعادل‌تر ذیل پیسشنهاد می‌شود:
افزایش تدریجی قیمتها
یکی از راههای مهار و کنترل اثرات تورمی حذف یارانه‌ها، افزایش تدریجی قیمت‌ها است. البته در این رابطه تجربه خوبی در سالهای گذشته وجود نداشته است و عملاً در رابطه افزایش تدریجی قیمت بنزین به این گونه عمل شد که به توجه نرخ تورم کشور، نه تنها قیمت این روند افزایش نداشت، بلکه حتی قیمت واقعی این حامل انرژی، هر ساله از سال قبل کمتر نبود. بنابراین در رابطه با افزایش تدریجی قیمت‌ها میتوان در باز زمانی معینی – حداکثر 3 تا 5 سال- انرزی را به قیمت واقعی نزدیک کرد
توزیع و هدفمند منابع حذف یارانه‌ها
یکی از راهای کاهش و تعدیل فشار ناشی از افزایش قیمت‌ها و افزایش قیمت‌ها بر اقشار آسیب‌پذیر و البته تولید کنندگان، توزیع متناسب کلیه درآمدها و منابع حاصل از حذف یارانه‌ها است که این امر، باید با مکانیزمی مناسب، بین اقشار و دهکهای کم درآمد و تولید کنندگانی که به دلیل افزایش قیمتها به دچار بحران میشوند صورت گیرند.
البته لازم است پیش از اجرای طرح هدفمند سازی یارانه‌ها، این باور بین تودههای مختلف مردم شکل بگیرد که هدف از حذف یارانه‌ها، کسب درآمد برای دولت نیست، بلکه انگیزه قوی اجرای این طرح، توزیع عادلانه درآمد و کمکی به اقشار کم درآمد جامعه می‌باشد. به هر حال با توجه به مسایلی که مطرح شد، طرح هدفمند شدن یارانه‌ها- به ویژه در رابطه انرژی از ضروریاتی است که البته اقتضا خاص خود را دارد و اجرای درست، دقیق و منطقی این طرح، همت ویژه و کارشناس دولت، مجلس و مردم را می‌طلبد.