بخش دوم: نهضت تولید علم
پس از بیان تعریف، ضرورت، هدف مبانی و گستره نهضت تولید علم حال برای رسیدن به آن اهداف براساس آن مبانی اجمالاً به برنامه چگونگی دستیابی به آنها میپردازیم.
برنامه شامل سه بخش 1- تشخیص مقدورات، 2- تعیین موانع، 3- ارائه راهکارها میباشد.
1- تشخیص مقدورات:
با نگاهی به مجموع کلمات امام راحل (ره) به خوبی میتوان دریافت در نگاه ایشان برخلاف کسانی که سرمایه و امکانات و پول را اساس پیشرفت میدانند ایشان بالاترین مقدور را در نظام اسلامی نیروهای انسانی با انگیزه میدانستند که همین امر باعث تکامل انقلاب در همه سطوح بوده است. این نیروها سرمایه اصلی نهضت تولید علم محسوب میشوند.
2- تعیین موانع نهضت تولید علم
1/2-غربزدگی و دلبستگی روحی
جهانیسازی مادی باعث شده تعاریف، ساختارها و محصولات آنها شدیداً بر فرهنگهای بومی جوامع اثرگذار و آنها با ارائه الگوهای متنوع اقتصادی، آموزشی، صنعتی دیگر جوامع را به بند کشیده از اصلیترین راه نفوذ از طریق مراکز علمی و آموزشی بوده، آنها از این طریق فرهنگ ملتها را مورد هجوم قرار میدادند.
لذا در سده اخیر آنها اخلاق عمومی و فرهنگ تخصصی را تحت تاثیر نسبی خود قرار دادهاند به گونهای که بسیاری همان تعاریف، اقتصاد، الگوی شهرسازی،صنایع و ... را کعبه آمال خود قرار دادهاند و در یک کلام میخواهند فرم زندگی را همانند غرب نمایند و تا برون رفتن از این قضا نیازمند سپری شدن سالیان درازی است امام راحل(ره) میفرمایند:
ما تا بخواهیم این کارکنهای هر جا را، کارمندیهای هر جا را، تا بخواهیم که به آنها بفهمانیم که ما نباید همه چیزمان تقلید از غرب باشد این طولانی است. ... این یک مسئلهای است که تقریباً ما مواجه با آن هستیم و در همه جا که گمان میکنند که باید فرم ممالک ما هم، فرم آنجا باشد. تا ما بخواهیم این فرم را تغییر بدهیم و بفهمانیم به همه قشرها که نباید اینطور باشد و ما خودمان باید در افکارمان، در آرمانمان مستقل باشیم، این طولانی است.
دلبستگی به الگوی زیست مادی غرب و غفلت از لایههای باطنی و شیطانی آن گمان جمع بین دستاوردهای مدرنیته با دین بدون توجه به روح حاکم بر آن یعنی اومانیسم و انسانمحوری، لیبرالیسم، سکولاریسم مانع اصلی نهضت تولید علم است. تا دلبستگی مادی وجود دارد مانع فهم لایههای استکباری شبکه علوم غربی است علاوه بر اینکه اصلاً شبکه علوم از مبانی فلسفه فیزیک، ریاضیات، پزشکی، زیست، روانشناسی، جامعهشناسی، اقتصاد، تکنولوژیها شبکهای در هم تنیده است که دین جدیدی را به وجود آورده که برای همه شئون نیازمندیهای بشر به گمان خود سخن دارد در این صورت جای برای وحی باقی نمیماند. بله اضطرار عملی ما به آنها، به دلیل فقدان الگوهای جامع دینی است اما این دلیل صحت آنها نمیباشد، کارائی دلیل صحت نیست، روشهای اقتصادی ظالمانه هم کارائی دارد، آیا چون کارائی دارد صحیح است؟ استفاده ما مشروط بوده و برای دوران گذار است و لذاست که ما به دنبال تولید شبکه علوم جدید برای رهایی از علوم مدرنیته هستیم.
2/2 – وابستگی فکری و عملی
دلبستگی به مظاهر و جلوههای تمدن غرب باعث شده نوعی وابستگی فکری و عملی برای ما به وجود آید و حیات اجتماعی ما به الگوهای غربی گره خورد و تا عظم و تصمیم اجتماعی برای رهایی از دلبستگی و وابستگی نباشد امکان رهایی وجود ندارد.
امام راحل (ره) تذکر میدهند وابستگی فرهنگی منشاء تمام وابستگیهاست.
بنابراین از مهمترین موانع و آسیبهای نهضت تولید علم این است که روند علمی جامعه ما متأثر از روند علمی غرب بوده و ناخواسته، همان روشها و الگوها در تاروپود جامعه تخصصی، جریان یافته است. بدون تردید مادامی که تولید علم، مدیریت نگردد و جریان عمومی در مجموعه تولیدات علمی، به نفع حاکمیت «دین» تغییر نیاید و وحی جایگزین عقل غیر متعبد، در تولید پیش فرضها و اصول حاکم در جریان تولید و توسعه علمی نگردد نمیتوان از اتقان و انسجام نظام دانش در جهت توسعه تعبد، ایمن بود. در این حال «وابستگی» کمترین هزینهای خواهد بود که جامعه ما و جوامع مشابه میپردازند و این دور بسته و روند بیانتها را دوباره و چند باره تجربه میکنند.
3/2- وجود کاستی در حوزه معرفشناسی دینی
پیشتر توضیح داده شد نگاه امام راحل(ره) به دین نگاه حداکثری است اما متأسفانه نگاه بسیاری نگاه حداقلی است، عدم شناخت ابعاد و گستره دین و درک ناصحیح از رابطه علم و دین و تفکر جدایی دین از سیاست از اصلیترین مانع تولید علم مخصوصاً در حوزه علوم دینی است.
عامل اصلی رواج این تفکرات نیز دشمنان و غفلت دوستان بوده.
تلاش دشمنان باعث شده بسیاری از لایههای دین در حوزه استنباط فقهی قرار نگیرد. امام راحل(ره) با درک عمیق نفوذ دشمنان بارها و بارها از حوزههای علمیه و دانشگاهیان میخواهند که برای فهم و تولید علوم دینی مورد نیاز جامعه تلاش کنند. امام صریحاً اعلان میکنند. که علیرغم اینکه دین کامل است معارف دینی که در دست بسیاری از ماست ناقص است چرا که بخشهای از آن از سیاست جداست.
معالاسف ما گم کردیم اسلام را. آن اسلامی که الان دست ماست بکلی از سیاست جدایش کردند، سرش را بریدند، آن چیزی که اصل مطلب است از آن بریدند و جدا کردند و مابقیاش را دست ما دادند. همان ما را به این روند نشانده است که ما نمیشناسیم سراسلام را، ما نمیشناسیم . ما تا پیدا نکنیم اسلام را، تا همه مسلمین پیدا نکنند اسلام را نمیتوانند به مجد خودشان برسند.
مسلم نگرشی که دین را جامع، کامل میداند میتواند به تولید علم بر مبنای دین در همه ابعاد اداره حتی پزشکی، روانشناسی بپردازد و الگوهای شهرسازی، اقتصادی و در مجموع زیست اجتماعی جدیدی را به نام تمدن اسلامی ارائه دهد.
برداشتهای سطحی، ناصحیح و ناقص از دیدن اصلیترین مشکل ما در نهضت تولید علماست. نگاه امام راحل(ره) به دین. نگاه حکومتی بوده وقفه را تئوری حاکم بر زندگی بشر در همه ابعاد میدانستند.
3- راهکارهای تحقق نهضت تولید علم
1/3- آشناسازی جامعه با جلوههای مختلف فرهنگ و تمدن غرب
دلبستگی عمومی به فرهنگ و تمدن غرب و پذیرش کیفیت و نوع زندگی غربی در باورها و ارتکازات عمومی جامعه – که دامنه آن هم عرف عمومی و هم نخبگان و متخصصان را به شکل نسبی در بر میگیرد از یک سو و عدم توجه به ابعاد ویرانگر آن از زیربناییترین علوم تا روبناییترین آن یعنی شبکه علوم، که تحت عنوان دین مدرنیته لقب گرفته، از سوی دیگر مانع تحقق نهضت تولید علوم اسلامی در همه ابعاد و سطوح است، چه ابعادی که مستقیم از دین گرفته شود و چه ابعادی که پیشفرضهائی و غایانش را از دین میگیرد یعنی معادلات کاربردی و صنایع و مدلها.
از همین رو بود که امام راحل(ره) برای آگاه کردن خواص و عوام و توجه دادن به خلاءها و چالشها در مقابل همه ابعاد و شئون غرب موضعگیری کرده تا انگیزههای عمومی را علیه جریانهای غربگر تحریک نمایند، مدیریت اصلی امام در تکامل و توسعه انقلاب، مدیریت انگیزهها و تمایلات عمومی بود، ایشان با ایستادگی و هجوم به فرهنگ، سیاست، اقتصاد، سازمانهای جهانی آنان، علوم استعماری، شیوههای آموزشی غربی، روشهای اقتصادی و ... به بسیج انگیزههای عمومی میپرداختند و با این حرکت انگیزههای روحی و روانی را برای استقلال فکری و نوآوری پدید میآورند. شما میتوانید به نمونهای از این افشاگری و تحریکات عمومی امام راحل(ره) مراجعه نمایید.
2/3- شناخت همه جانبه اسلام و معرفی صحیح آن
ارائه طرحها و روشهای سازنده متناسب با اهداف انقلاب اسلامی و جایگزینی آنها به راهکارها و الگوهای غربی مستلزم شناخت عمیق و همهجانبه تمامی ابعاد اسلام است. با توضیحات ذکر شده، شاید دیگر نیاز به بحث نباشد که اسلام صرفاً منحصر به آنچه ما در دست داریم یعنی اخلاق، تفسیر فقه، عرفان فلسفه و ... نیست، اصولاً نگاه مجموعهای و سیستمی به دین آنهم از زاویه دستیابی به معارف اداره در جمیع شئون زندگی، نیازمند شناخت لایههای ناشناخته دین میباشد مباحثی همچون فقه حکومتی، اخلاق حکومتی، کلام حکومتی و ... عرصههای جدیدی است که باید به دنبال دستیابی به آن بود.
بخش سوم: سازمان نهضت تولید علم
پرواضح است امروز، تولید علم از طریق یک شبکه مرتبط و منسجم و در جهت اهداف تعریف شده صورت میگیرد. اصلیترین نهادهای تولید علم حکومت دانشگاهها و حوزههای علمیه و مراکز وابسته به آنها میباشند ما در اینجا به شکلگذار به این نهادها و وظایف آنها اشاره میکنیم.
1- حکومت
بر اساس نگاه دین به حکومت، حکومت صرفاً مسئول توسعه اقتصادی، تأمین امنیت و رفاه اجتماعی نمیباشد بلکه مسئول سرپرستی تکامل الهی جامعه در همه ابعاد بوده، بر این اساس حکومت برای تکامل اجتماعی از حداکثر اطلاعات دینی و علمی استفاده کرده و جامعه را وارد مراحل جدیدی از تکامل مینماید مسلم با عبور جامعه از یک مرحله به مرحله جدید، نظام سوالات و موضوعات جدید و پیچیدهای پیشروی آن قرار میگیرد؛ و اصولاً حکومت با حادثهسازی و ایجاد موضوعات جدید نیازهای جدیدی را به وجود میآورد، آنگاه پاسخ آن را از دستگاههای مسئول اعم از حوزه، دانشگاه و نظام اجرائی طلب میکند. از همین رو بود که امام راحل (ره) مرتباً نیازهای جدید را به نهادهای مربوطه تذکر میدادند که در بخش حوزه و دانشگاه خواهد آمد. حکومت بیش از اینکه مولد اصلاعات باشد مسئله ساز و موضوع ساز و سرپرستی کننده برای پاسخگویی بوده به عبارتی مدیریت سیاسی علمی را در دست داشته و در راستای اهداف، ایجاد نیاز و موضوع میکند. بررسی مستندات ذکر شده در جزوه و درخواستهای مکرر امام این ادعا را اثبات میکند. البته این امر در سطح رهبری است والا بخشهای از دولت در برخی سطوح مولد اطلاعات بوده.
2- نهاد حوزه
با مروری بر دو بخش گذشته در مییابیم که حضرت امام (ره) مطالبات متعددی را از این نهاد دینی مطرح نمودهاند؛ مواردی همچون حفظ فقاهت به سبک و روش جواهری، شناخت زمان و مکان و شناخت تغییرات روباط حاکم بر موضوعات،تلاش برای پیاده کردن اصول محکم فقه در عینیت جهانشناسی و دشمنشناسی، نفی تفکر جدایی دین از سیاست و حضور اجتماعی روحانیت، شناخت صحیح حکومت و جامعه برای برنامهریزی به نفع مسلمین، به دست گرفتن نبض تفکر جامعه و توجه به نیازهای نسل آینده، ارایه طرحهای سازنده در جهت خدمت به محرومین، ارائه اقتصاد اسلامی، علم سیاست، برنامههای فرهنگی، تلاش برای پاسخگویی به خلاهای فکری و معنویت بشریت، تربیت عالمان متعهد و متخصص، مطالعه برای شناخت ابعاد تازهتر اسلام و معرفی آن و روزآمد کردن بحث و ابتکار و تحقیقات و غیره در فهرست بلند تقاضاهای حضرت امام (ره) از حوزه قرار دارند.
حوزه میبایست نیازهای اعلام شده توسط حضرت امام (ره) و همچنین نیازهای جدید را در قالب یک نظام از نیازمندیها و موضوعات، تنظیم و دستهبندی نماید و به ترتیب اولویت و با برنامهریزی صحیح و بکارگیری تمام ظرفیتها اعم از نیروی انسانی (شامل علماء، بزرگوار، اساتید، فضلاء و طلاب ارجمند) و نیز ظرفیتهای علمی و میراث ارزشمند و گرانبهای گذشتگان در امر آموزش، پژوهش و تبلیغ، در راستای پاسخگویی به نیازهای مزبور، تولید مفاهیم جدید و تربیت نیروی انسانی مناسب اقدام نماید.
3- دانشگاه
در کنار نقش محوری «حوزه» در پاسخ به خلاءها و نیازهای اعلام شده توسط «حکومت» و جاری کردن مبانی دینی و جهانبینی الهی در تعریف و توصیف از نظام اجتماعی و موضوعات درونی آن، لزوم تولید علم و معادلات کابردی، امری قابل دفاع بلکه حیاتی محسوب میشود. در حقیقت توسعه دانشهای کاربردی اما سازگار نسبت به مبانی دینی، برای تکمیل حلقات نظام فکری و تمام شدن رابطه بین اعتقادات و عمل در نظام عینی جامعه و سرپرستی و هدایت اجتماعی بر اساس اعتقادات و نظام ارزشی، تکلیفی و توصیفی مکتب وحی، تعیینکننده جایگاه «دانشگاه» در نظام اسلامی است.
«دانشگاه» نیز همانند «حوزه علمیه» مورد خطاب حضرت امام (ره) بوده و ایشان در مواجهه با مشکلات، خلاءها و نیازمندیهای فعلی و آینده اجتماعی، پاسخگویی به آنها را از این نهاد فرهنگساز خواستار شدهاند. در این خصوص معظم له به مسائلی همچون اسلامی شدن دانشگاه، لزوم تحول و تغییرات صحیح بنیادی در دانشگاه، کنار گذاشتن نیروهای غرب زده، تلاش برای نفی وابستگی در ابعاد مختلف، تهذیب علم و مهار آن به معنویت، تولید علم و خودکفایی در علوم، تولید و آموزش علم متناسب با نیازمندیهای جامعه خودی، تربیت نیروهای متخصص و متعهد، توسعه معنویت و برنامهریزی برای اداره نظام از طریق تعامل با حوزههای علمیه اشاره داشتهاند.
همدلی، همفکری و همکاری و تعامل جدی حکومت، حوزه و دانشگاه و مردم میتواند منجر به پیش برد صحیح نهضت تولید علم در همه شئون بر محور دین مبین اسلام بوده و آرزوها و آرمانهای امام راحل (ره) را تحقق بخشد (انشاءالله) به امید فراهم شدن ظهور امام زمان از طریق خیزش دینی، علمی در دنیای اسلام.
(پینوشتها در دفتر روزنامه موجود است.)