حلقه جدید در شرق آسیا

گروه دیپلماسی، نبی‌الله ابراهیمی: اهمیت نقش انرژی در تصمیم‌گیری‌های اساسی در جهان و به ویژه در کشورهای بزرگ صنعتی و در حال رشد خواه در زمینه سیاسی یا اقتصادی و اجتماعی امری اجتناب‌ناپذیر گشته است. به طوری که کمتر تصمیم مهم سیاسی و سرنوشت‌ساز است که رنگ و مایه‌ای از مسئله انرژی در آن ملحوظ و محسوس نباشد و به عبارت دیگر اتخاذ تصمیم در کلیه برنامه‌های مربوط به توسعه اقتصادی، پیشرفت امور اجتماعی،‌ همکاری‌های بین‌المللی و بالاخره در زمینه مسائل مالی و پولی در سطح قاره‌ای یا جهانی مستلزم آن است که ابتدا مشکلات مربوط به انرژی به طریقی حل و فصل شده باشد. با توجه به فروکش کردن منابع نفتی در اقصی نقاط جهان و افزایش قیمت این ماده، جهان به سمت نوعی دستیابی به گاز به جای نفت رفته است. کشور ایران نیز با دارا بودن رتبه دوم در منابع گاز جایگاه ویژه‌ای را در سیاست اقتصادی کشورهای پیشرفته و در حال رشد پیدا کرده است. در حال حاضر میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری روی منابع گاز در خاورمیانه و آسیای میانه به خصوص در جنوب ایران در دست اجراست. یکی از کشورهایی که با توجه به رشد سریع اقتصادی خویش درصدد است تا با انتقال گاز ایران به خاک خویش تا حد زیادی امنیت انرژی خود را برای آینده تامین کند کشور هند در جنوب آسیا است. ذخیر گاز طبیعی در ایران به اندازه‌ای که تقاضای پیش‌بینی شده منطقه‌ای و جهانی توسعه سیستم‌های وسیع و پرهزینه حمل و نقل بین قاره‌ای آن ایجاد شود. کشور در حال رشد هند با ساختار و بستر مناسب در زمینه همکاری‌های انرژی به ویژه گاز قرار دارد. لذا ایران نیز با داشتن ژئواکونومیک و ژئوپولتیک مناسب و همچنین قدرت هماهنگ‌سازی در فن انتقال انرژی و تجربه بالا می‌تواند در توسعه اقتصادی کشور خویش با دیپلماسی پویای انرژی نقش موثری را ایفا کند. پس خط لوله انتقال گاز ایران به هند وابسته به عملکردها و راهبردهای دیپلماسی اقتصاد سیاسی هند و ایران و ظرفیت‌سازی دو جانبه بین آنها است. این برآیند آینده‌سازی میان دو کشور از لحاظ بین‌المللی نیز یک نوع نظم نوین منطقه‌ای را نهادینه می‌کند. البته برای اجرای این راهبرد، دو کشور دارای محذورات منطقه‌ای و بین‌المللی هستند.
هند و محذورات آن
  با توجه به مخالفت کاخ سفید با هرگونه قراردادهای کلان کشورهای خارجی با ایران در زمینه سرمایه‌گذاری در اکتشاف و انتقال نفت و گاز به نظر می‌رسد دهلی‌نو در آینده شاهد چالش‌ها و تنش‌هایی با واشینگتن باشد. همچنین فشارهای آمریکا بر هند در صفر اخیر نخست‌وزیر این کشور حالت رسمی و دیپلماتیک به خود گرفت و آن پیشنهاد آمریکا برای ساخت راکتورهای هسته‌ای برای تولید انرژی در قبال لغو هر گونه قرارداد این کشور با ایران برای انتقال گاز است. اما به نظر می‌رسد با توجه به زمان کوتاه این خط لوله و سرمایه کم با سود زیاد برای اقتصاد هند، دهلی‌نو در قبال ایالات متحده راهبرد اقناع‌آمیزی را برای کاستن از فشارها اتخاذ کند. اما غیر از این پارامتر محدودزا پارامترهای دیگری نیز به این محذورات باید افزود و آن: 1- مسیر نامطمئن خاک پاکستان که می‌تواند از یک جهت برای هند زیان‌آور باشد و آن اختلاف بین دهلی - اسلام‌آباد بر سر منطقه کشمیر است. 2- یک پارامتر سلبی دیگر برای انتقال خط لوله وجود دارد و آن محدودیت رفتاری دهلی‌نو در قبال رشد تروریسم بین‌المللی است که با توجه به جو حاکم بر کشمیر تحت نفوذ هند و نهادینه شدن بنیادگرایی در این منطقه پتانسیل مهمترین خطر را برای این پروژه به همراه خواهد داشت. 3- و اما سومین پارامتر محدودزا در این پروژه عظیم اقتصادی همان اختلاف بر سر چگونگی قیمت تمام شده گاز طبیعی و توافق سه جانبه ایران، هند و پاکستان بر سر سهم ترانزیتی اسلام‌آباد خواهد بود.
ایران و محذورات آن
  اما رویکرد منطقه‌ای ایران از جمله پروژه جنوب آسیا (خط لوله ایران به هند) با محذوراتی از طرف ایران نیز همراه است و آن: 1- فشارهای کاخ سفید بر تهران و عملکرد منفی آن بر توسعه ایران. 2- رقابت کشور قطر برای گرفتن هر گونه بازار از دست‌رفته ایران. 3- قیمت‌گذاری پایین و تلاش دوحه برای انتقال گاز از طریق عمان به هند. 4- رقابت و تنش بین هند و پاکستان که می‌تواند توسعه این پروژه را تحت تأثیر قرار دهد. 5- انتخاب‌های دیگر هند برای جایگزینی گاز ایران مانند آسیای میانه و خاک افغانستان برای انتقال آن. این محذورات ایران و هند می‌تواند موانع و سد اصلی را در پیشبرد این پروژه عظیم اقتصادی به همراه داشته باشد. اما با توجه به وزنه سنگین فواید این خط لوله نسبت به محدودیت‌های لازم است این فواید را برای دو کشور ذکر کرد.
هند و فواید آن
  اجرای این خط لوله انتقال گاز باعث دگرگونی عمیقی در توسعه اقتصادی هند خواهد شد و ساختارسازی اقتصاد این کشور را از زیر بار وابستگی به نفت گران قیمت رها می‌سازد. دیگر آنکه خود هند در آینده می‌تواند مکان ترانزیت گاز ایران به دیگر مناطق جنوب آسیا باشد. رویکرد هند در عین آنکه استقلال سیاست خارجی دهلی را در دنیا به اثبات می‌رساند دخالت‌های آمریکا را در عرصه بزرگ هند (جنوب آسیا) حداقلی می‌کند و مهم‌تر از آن روند هند که به دنبال کردن مصرف انرژی از راه‌های انتقال گاز است می‌تواند یک نوع رها کردن از سیاست هسته‌ای و فروکش کردن روابط سرد میان پاکستان - هند تلقی شود. ایران و فواید آن: احرای این پروژه اقتصادی می‌تواند قدرت بازی و چانه‌زنی ایران را در منطقه و جهان حداکثری نموده و کمک بزرگی را برای بازیافت نقش نوین تهران در مسائل جنوب آسیا به وجود آورد و دیگر آنکه با توجه به ساختار سازمان ملل متحد و احتمال آنکه هند یکی از اعضای شورای امنیت باشد می‌توان این کشور را به عنوان توازن‌دهنده مشی سیاست خارجی ایران به حساب آورد. از لحاظ توسعه اقتصادی نیز اتصال این خط لوله در منطقه سیستان و بلوچستان نوعی اشتغال و همچنین درآمد سرشاری را برای این استان مرزنشین و کل کشور به وجود خواهد آورد. کشور پاکستان نیز مجبور خواهدشد که بازنگری اساسی را در روابط خود با تهران پیاده نماید تا از عملکرد این پروژه حداکثر سود را از آن خود کند که این مشی سیاست پاکستان پیروزی بزرگی را برای دیپلماسی ایران مهیا خواهدکرد و در پایان این فواید را برای ایران باید ذکر کرد که موفقیت ایران در این زمینه نوعی شکست گفتمان تهدیدآمیز واشینگتن علیه تهران است که محدود رفتاری آمریکا را در منطقه حداقلی خواهد کرد. پس 1- این راهبرد هند و ایران بایستی در جو اعتماد دو جانبه و اقناع کشور پاکستان و دیگری بسترسازی مناسب دیپلماسی اقتصادی منطقه‌ای پیاده شود. 2- دهلی‌نو و تهران می‌توانند آینده‌سازی ایجابی گفتمان خوداتکایی منطقه‌ای را نهادینه سازند. 3- دو کشور پس از روند این پروژه خواهند توانست با هماهنگ‌سازی در صحنه سیاست بین‌الملل نوعی پویش همکاری عملگرایانه در قالب سازمان‌های منطقه‌ای را ایجاد کنند. البته این موارد وابسته به دیپلماسی قوی موقعیت‌ساز و و فرصت طلب هوشیارانه و هماهنگ دو جانبه خواهد بود.