جبهه جدید، صف‌بندی جدید

پرستو سرمدی
«به سوی جبهه دموکراسی و حقوق بشر، یاران مصدق، طالقانی، بازرگان و شریعت به دکتر مصطفی معین رای می‌دهند.» اینها کلماتی است که در کنار هم قرار گرفتند تا هواداران جریان فکری – سیاسی، ملی – مذهبی متقاعد شوند که حمایت بزرگان این جریان از کاندیداتوری «مصطفی معین» در انتخابات نه فقط یک حرکت مقطعی انتخاباتی بلکه نقطه عطفی است برای پیگیری جدی‌تر ایده‌ای که خود از چند سال پیش بر آن پای می‌فشردند. وحدت و انسجام همه نیروهای خواهان دموکراسی فارغ از اختلافات سیاسی، تاریخی و عقیدتی.
نقطه آغاز ماجرا
دفتر دکتر معین تنها چند روز پس از آنکه وی در بیانیه بازگشت خود با تاکید بر اینکه « ... اگر در این انتخابات پیروز هم نشوم از تمام توانم برای تحقق جبهه دموکراسی و حقوق بشر استفاده خواهم کرد.» به خواسته هوادارانش لبیک گفت و در عرصه انتخابات ماند و از نشست مشترک معین با عزت‌الله سحابی، حبیب‌الله پیمان، ابراهیم یزدی، محمد توسلی و توافق حاضرین این نشست بر تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر خبر داد. در این نشست که الهه کولایی و مصطفی تاج‌زاده نیز حضور داشتند، نمایندگان نهضت آزادی ایران و نیروهای ملی – مذهبی ضمن استقبال از مواضع دکتر معین به ویژه از تاکید وی بر لزوم تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر آن را در جهت سیاست‌های راهبردی خود دانستند و مثبت ارزیابی کردند. دکتر معین در این نشست پیشنهاد کرد که کمیته ویژه‌ای تشکیل شود و در جهت تدوین منشور جبهه دموکراسی و حقوق بشر و ساز و کارهای اجرایی لازم اقدام کند. وی مصطفی تاج‌زاده را به عنوان نماینده خود در این کمیته انتخاب کرد. به دنبال این تحولات، دکتر «ابراهیم یزدی» دبیر کل نهضت آزادی در کنفرانس مشترک خود با مهندس «عزت‌الله سحابی» ضمن اعلام حمایت از کاندیداتوری معین، از قصد حزب متبوع خود برای دعوت از گروه‌های دیگر به عضویت در جبهه دموکراسی و حقوق بشر خبر داد و گفت: «گام اول برای تشکیل این جبهه برداشته شده است، قصد نداریم این گام را بزرگ‌نمایی کنیم اما تلاش می‌کنیم که این روند متوقف نشود.» مهندس سحابی نیز گفت: «جبهه دموکراسی و حقوق بشر تشکیل نشده بلکه اراده تشکیل آن اعلام شده است.» اراده‌ای که بیش از هرکس فعالان ملی – مذهبی متمایل به جبهه مشارکت و معین «علیرضا رجایی» از یک‌سو و برخی اعضای ارشد جبهه مشارکت محمدرضا خاتمی، حمیدرضا جلایی‌پور و مصطفی تاج‌زاده در شکل‌گیری آن نقش ایفا کردند. چه این چپ‌های دیروز رانده شده از قدرت که تاکید بر عدالت اقتصادی را در شعارهای انتخاباتی‌شان فراموش کرده بودند، پیش از مشخص شدن نتیجه انتخابات به خوبی فهمیده بودند که نخبگان بیش از آن در اقلیتند که بخواهند هرکدام ساز خود را بزنند؛ هرچند دوستانشان در سازمان مجاهدین انقلاب این را برنتابند و بر حفظ مرزبندی‌های خود با نیروهای ملی – مذهبی که پیش‌تر در «عصر ما» ترسیم کرده بودند پای فشارند. به هر ترتیب با میانه‌داری معین و مشارکت «بهزاد نبوی» و مجاهدین انقلاب خواسته یا ناخواسته در ائتلافی قرار گرفتند که در سر دیگر آن «ابراهیم یزدی»، نهضت آزادی و نیروهای ملی و مذهبی قرار داشتند. نارضایتی مجاهدین انقلاب از ائتلاف با نیروهای ملی – مذهبی نه فقط از آن‌رو آشکار شد که دکتر «حبیب‌الله پیمان» دبیر کل جنبش مسلمانان مبارز گفت که «حامیان معین برای اقناع سایر همپیمانان خود با تمامی نیروهای مستقل دموکرات مشکل جدی دارند» که این حزب از اظهارنظر رسمی در مورد جبهه دموکراسی و حقوق بشر خودداری کرد و سخنگوی حزب تنها به این اکتفا کرد که ایده تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر نظر شخصی دکتر معین است و در جلسات شورای عالی سیاستگزاری ستاد وی مطرح نشده است. اما اعلام آغاز فرایند شکل‌گیری جبهه دموکراسی و حقوق بشر نه تنها اظهارنظرها و گمانه‌زنی‌های حامیان معین را در پی داشت که بسیاری از معتقدین به تحریم انتخابات را نیز به واکنش برانگیخت «پرویز ورجاوند» دبیر کل جبهه ملی ایران از طرح تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر استقبال کرد و گفت: «در صورت سازمان یافتن این جبهه می‌توان در کنار معین و همراه با وی و همه کسانی که به منافع ملی ایران می‌اندیشند نسبت به تقویت روند دموکراسی‌خواهی بدون هیچ پسوندی تامل کرد.» همچنان که «علی‌اکبر موسوی‌خوئینی» دبیر کل سازمان ادوار تحکیم وحدت گفت: «وجود استراتژی عدم شرکت این سازمان در انتخابات مانع از بررسی برنامه‌های دکتر معین نیست.» وی همچنین تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر را به معنای پایان مرزبندی‌های غیرضروری برخی سازمان‌های سیاسی در همکاری با دیگر احزاب اصلاح‌طلب خارج از حاکمیت دانست. سایت «رویداد» وابسته به جبهه مشارکت نیز خبر از استقبال اتحاد جمهوری‌خواهان ایران از تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر داد. هرچند در اطلاعیه این سازمان شروط مورد تاکید معین به منظور عضویت در جبهه دموکراسی و حقوق بشر به چالش کشیده شده بود. از این رو است که با پایان دوران انتخابات و فارغ از مرزبندی شرکت و یا عدم شرکت در انتخابات بسیاری از گروه‌هایی که بیش از این در زمره حامیان معین محسوب نمی‌شدند می‌توانند در شکل‌گیری این جبهه در کنار وی قرار بگیرند. همچنان که اخبار حاکی از ملاقات‌های برخی اعضای دفتر تحکیم وحدت، ادوار تحکیم وحدت و فعالان دانشجویی با دکتر معین است.
مبانی جبهه دموکراسی‌خواهی و حقوق بشر
اما آنچه بیش از هرچیز جریانات سیاسی را به تامل و اظهارنظر واداشت «شرایط عضویت» و «نیروهای تشکیل‌دهنده» جبهه دموکراسی و حقوق بشر بود. دکتر مصطفی معین در دیدار خود با نمایندگان نیروهای ملی – مذهبی و نهضت آزادی «باور به ضرورت تداوم جنبش اصلاحات در جمهوری اسلامی ایران و تشکیل یک جبهه فراگیر»، «التزام به قانون اساسی» و «تعهد به مصوبه‌های برآمده از اجماع و اتفاق‌نظر اعضا» را به عنوان پیش‌شرط‌های عضویت در جبهه دموکراسی و حقوق بشر بیان کرد. آنچه از این اصول برمی‌آید آن است که تنها گروه‌هایی می‌توانند به عضویت جبهه درآیند که همچنان معتقد به حرکت‌های اصلاحی درون‌ساختار حقیقی و حقوقی موجود هستند. این اصولی است که مورد تاکید عزت‌الله سحابی، ابراهیم یزدی و حبیب‌الله پیمان (سران جریان ملی – مذهبی) نیز قرار گرفت. آنها ضمن اینکه التزام به قانون اساسی را نافی حق نقد و اصلاح این قانون نمی‌دانند، معتقدند که تمامی نیروهای معتقد به دموکراسی‌ و حقوق بشر که باور به حرکت‌های مسالمت‌آمیز درون کشور دارند می‌توانند به جبهه بپیوندند. این جبهه همچنان که مهندس سحابی می‌گوید و دکتر معین نیز بر آن تاکید دارد «مختص به نیروهای مذهبی اصلاح‌طلب نمی‌شود.» مهندس سحابی می‌گوید: «راه را بر کسی نبسته‌ایم این فراخوان شامل همه گروه‌ها می‌شود. ما گفته‌ایم جبهه دموکراسی و حقوق بشر یعنی تمام کسانی که لفظ ایرانی بر آنها می‌نهند که خود بیش از دیگران به روشن شدن وجه سکولار آن و عدم مرزبندی با جریانات سیاسی عرفی تاکید دارند و این تنها از تجربه هشت سال شکست حرکت‌های نامنسجم حاصل می‌شد. همچنان دیگر شرایط و چارچوب‌های جبهه دموکراسی و حقوق بشر در ابهام قرار دارد و این ابهام تا زمانی که منشور جبهه تدوین نشده است باقی خواهد ماند.
اقدامات معین پس از انتخابات.
تا زمان انتخابات جبهه دموکراسی و حقوق بشر به رغم تاکید افرادی چون حبیب‌الله پیمان تنها در سطح اراده جمعی از اصلاح‌طلبان پیشرو و برخی اظهارنظرها و گمانه‌زنی‌ها باقی ماند تا همچنان که برخی جوانان حامی جریان ملی – مذهبی معتقد بودند شائبه استفاده تبلیغاتی از آن قوت بگیرد. اما دکتر مصطفی معین تنها یک روز پس از اعلام نتایج مرحله اول انتخابات که دلالت بر عدم تضعیف وی داشت در دیدار با جوانان فعال در ستادهای انتخاباتی‌اش بار دیگر تعهد خود بر تشکیل این جبهه را یادآور شد. معین در بیانیه‌ای که چند روز بعد منتشر کرد تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر را در جهت «توانمندسازی شهروندان و دفاع از حقوق فعالان سیاسی، احزاب، گروه‌ها و نهادهای مدنی و تسریع فرایند دموکراسی و تقویت وحدت و امنیت ملی» ضروری خواند. او خود مصمم‌تر از همه جلسات مستمری را برای رایزنی و گفت‌وگو در مورد تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر با احزاب، دانشجویان و فعالان سیاسی، اجتماعی و حتی نخبگان علمی برگزار می‌کند همچنان که به حقوق بشر نه فقط از بعد حقوق سیاسی شهروندان می‌نگرد که آن را جبهه‌ای می‌داند در دفاع از حقوق اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جنسیتی شهروندان. مصطفی معین وزیر مستعفی دولت خاتمی از این پس نیز به اذعان مصطفی تاج‌زاده در جبهه دموکراسی و حقوق بشر «نقش محوری» خواهد داشت.
اقدامات جبهه مشارکت
از سوی دیگر با وجود انتقادهایی که از «تعلل» جبهه مشارکت در پیوستن به جبهه جدید می‌شود این حزب با در دستور کار قرار دادن موضوع پیوستن به جبهه دموکراسی‌خواهی، کمیته‌ای سه نفره شامل محمدرضا خاتمی، محسن میردامادی و مصطفی تاج‌زاده را برای پیگیری موضوع تشکیل داده است. همچنین الهه کولایی، هادی خانیکی و برخی دیگر از اعضای شورای مرکزی مامور تدوین چارچوب‌ها، اهداف و پیش‌نویس پیشنهادی این حزب در مورد منشور جبهه دموکراسی و حقوق بشر شده‌اند. جبهه مشارکت بدین‌ترتیب می‌کوشد تا همچون زمان انتخابات محوریت خود را در جبهه دموکراسی و حقوق بشر حفظ کند. از سوی دیگر، جبهه مشارکت دارای منسجم‌ترین تشکیلات است و بیشترین ارتباط با نیروهای معتقد به دموکراسی و حقوق بشر در شهرستان‌ها و بیشترین عضو جوان را در خود جای داده است. جوانان حزب مشارکت که بیشترین سهم را در گردش بزرگان این حزب به سوی نیروهای ملی – مذهبی در جریان انتخابات ریاست جمهوری داشتند، می‌توانند در کنار جوانان فعال در ستادهای انتخاباتی معین، بازوی اجرایی و حتی فکری جبهه دموکراسی و حقوق بشر را تشکیل دهند.
اقدامات نهضت آزادی و ملی – مذهبی‌ها
بدون تردید نهضت آزادی ایران و نیروهای ملی – مذهبی محور دیگر جبهه دموکراسی و حقوق بشر خواهند بود. چه آنان که حتی شرایط ملتهب انقلابی را بهانه زیر پا گذاشتن دموکراسی و حقوق بشر نپنداشتند، در سال‌های اخیر بیش از سایر گروه‌ها بر ضرورت تشکیل یک جبهه فراگیر دموکراسی‌خواهی پای فشردند. این طیف که از نفوذ بیشتری در بین دانشجویان و دفتر تحکیم وحدت برخوردار است همچنان که بزرگان آن در زمان انتخابات بر همراه کردن این جریان دانشجویی با جبهه دموکراسی و حقوق بشر تاکید کردند، تشکیل این جبهه را پس از انتخابات هدف استراتژیک خود قرار دادند. بنابر گفته علیرضا رجایی، این گروه سیاسی – فکری در حال نهایی کردن پیش‌نویس پیشنهادی خود برای منشور جبهه دموکراسی و حقوق بشر است.
مخالفت سازمان مجاهدین انقلاب
در این میان، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی موضعی متفاوت را اتخاذ کرد. این سازمان سیاسی پس از کنگره فوق‌العاده خود در ششم مرداد ماه، رسماً اعلام کرد که به جبهه دموکراسی‌خواهی نمی‌پیوندد. آن‌طور که «محمد سلامتی» دبیر کل سازمان گفته، مجاهدین انقلاب تقویت «جبهه اصلاحات» (جبهه دوم خرداد) را اولویت سیاسی خود می‌داند و آن‌طور که «محسن آرمین» سخنگوی سازمان گفته، تمایلی برای پیوستن به هیچ جبهه‌ای در نزد مجاهدین انقلاب وجود ندارد. این موضع مجاهدین انقلاب البته از قبل قابل پیش‌بینی بود و تحلیلگران بعید می‌دانستند که مجاهدین انقلاب گره‌های تاریخی را باز کنند و به ائتلاف با مخالفان قدیمی تن دهند. هرچند که افرادی چون «هاشم هدایتی» عضو ارشد سازمان مجاهدین انقلاب می‌گفتند که «سازمان نه به دلیل مخالفت با حضور نیروهای ملی – مذهبی در جبهه دموکراسی و حقوق بشر در این کار تعلل دارد که همچنان خواهان ماندن در جبهه اصلاحات و تقویت آن است» موضع مجاهدین انقلاب البته واکنش معین و نیز نهضت آزادی را برانگیخته است. آنان با تاکید بر ضرورت تشکیل جبهه جدید مسائل مطرح شده از سوی مجاهدین انقلاب برای نپیوستن به جبهه دموکراسی‌خواهی را قانع‌کننده ندانسته‌اند.
تدوین منشور و ادامه گفت‌وگوها
به هر حال، در حال حاضر نیروهای خواهان عضویت در جبهه دموکراسی و حقوق بشر مشغول تدوین پیشنهاداتشان برای منشور این جبهه هستند. منشوری که شرایط عضویت، چارچوب‌ها و اهداف جبهه را روشن خواهد کرد. این پیشنهادات در اختیار دبیرخانه جبهه دموکراسی و حقوق بشر قرار می‌گیرد تا از آن منشور نهایی این جبهه حاصل شود. این گروه‌ها همچنین باید نماینده رسمی خود را برای شرکت در نشست‌های جبهه دموکراسی و حقوق بشر معرفی کنند. نشست‌هایی که امید است در آینده نزدیک برگزار شود. گفت‌وگوها هم جریان دارد، گفت‌وگو برای تشکیل ائتلافی از نیروهای ملی – مذهبی، نهضت آزادی، جبهه مشارکت، دفتر تحکیم وحدت، ادوار تحکیم وحدت، معین و برخی دیگر از شخصیت‌های منفرد، NGOها و ...؛ «جبهه‌ای برای دموکراسی و حقوق بشر.»