اهمیت تنوع در منابع انرژی

دکتر رضا امراللهی
امنیت , رکن اساسی تمام کشورها از جنبه های نظامی و غیرنظامی است . جنبه های غیرنظامی امنیت را می توان به گروه های مختلف بخش کرد که مهمترین آنها , ابعاد اقتصادی و زیست محیط را دربرمی گیرد. کشورهایی که به منافع انرژی محدودی متکی هستند و غالبا آنرا وارد می کنند , بیشتر در معرض تهدید قرار خواهد گرفت . امنیت را می توان بطور نسبی بدین شرح تعریف نمود : « خلاصی از تهدیدها , حفظ بقا , و توانایی محافظت از ارزشهای پایه » .
امنیت تولید انرژی همانند امنیت یک مفهوم بسیار عام و گسترده را دربرمی گیرد. بطور کلی کشورهایی که برای واردات انرژی به میزان قابل توجهی به یک نوع یا منبع واردات انرژی وابسته اند , دسترسی به انرژی را درمعرض مخاطرات گوناگون قرار داده اند.
در صورت بروز عدم تعادل در عرضه و تقاضا هر یک از محدودیت های جغرافیایی یا فن آوری می توانند به گسیختگی در بازار منجر شوند.
گسیختگی ها می توانند در اثر عوامل سیاسی , بازار. یا حوادث و یا مخلوطی از آنها به وقوع بپیوندند. گسیختگی های ناشی از عوامل سیاسی می تواند به دلیل عدم توانایی کشور صادرکننده بدلیل مشکلات سیاسی داخلی (آشفتگی داخلی , مسایل بعد از جنگ و غیره ) یا مشکلات خارجی و تصمیمات گروهی از کشورهای مشترک المنافع , باشند. به طریق متشابه گسیختگی های ناشی از بازار انرژی عمدتا به تحریم ها مربوط می شوند. حوادث آن گروهی از گسیختگی ها را به وجود می آورند که تصمیم بشر در آن نقش نداشته است , مانند بلایای طبیعی .
کشورهای واردکننده انرژی معمولا با بحرانهای سیاسی مواجه نیستند بلکه گسیختگی های ناشی از بازار , آنها را تهدید می کند. کشورهای صنعتی معمولا جز این دسته هستند. اتکا آنها به واردات سنگینی انرژی (به فرم ) انجام OPEC نفت و فرآورده های آن ) که بخشی از آن از اتحادیه و اپک ( می پذیرد ریسک قابل توجهی را بدین طریق به تولید انرژی آن کشورها اعمال می کند. در مقابل کشورهای در حال توسعه معمولا با هر سه صورت عوامل دخیل در گسیختگی مواجه هستند. ایران با وجود برخورداری از منابع غنی نفت و گاز , تقریبا تمامی فرآورده های مورد نیاز خود را وارد می کند و در مقابل نفت خام و گاز طبیعی را که به شکل مستقیم قابل استفاده است عمدتا صادر می نماید. این وارونگی در هرم تولید و مصرف ریسک فوق العاده ای را در بازار ملی انرژی بوجود آورده است که کشور را در معرض بحران عظیمی قرار داده است .
انواع ریسک های موثر در تولید انرژی
نه تنها این ریسک از نظر محدودیت و عدم تنوع در واردات انرژی قابل بررسی است . بلکه عدم تنوع و گوناگونی کافی در سبد تولید انرژی کشور نیز به نوبه خود , ریسک مضاعفی را بر این مجموعه می افزاید. با مطالعه عوامل دخیل در بی ثباتی هرم اقتصادی انرژی کشورها می توان آنها را به چندین دسته کلی تقسیم کرد. ریسک ها به دو دسته تنوع ناپذیر و تنوع زیر قابل تقسیم هستند. ریسکهای تنوع ناپذیر در حقیقت به افت وخیزهای بازار جهانی برمی گردند و گروه گسترده ای از تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در کشورها را تحت الشعاع قرار می دهند. به عنوان مثال چنانچه کل ظرفیت تولید جهانی هماهنگ با بازار مصرف رشد نکنند قیمت جهانی منابع انرژی افزایش خواهد یافت . در مقابل ریسک های تنوع پذیر آن دسته ریسک ها را در برمی گیرند که یک کشور به خصوص با اتخاذ سیاست و تدبیر مناسب بتوانند ضریب ایمنی در برابر آنها را افزایش دهد. ریسک های تنوع پذیر یا خاص را می توان به دو گروه تجاری و فن آوری تقسیم کرد.
ریسک های تنوع پذیر تجاری در گروه ثبات بازارهای منطقه ای هستند. در حقیقت افزودن تعداد شرکا تجاری در تبادل منابع انرژی می توانند تا حد زیادی از این مخاطره بکاهد. از این نظر موقعیت جغرافیایی کشورهای تامین کننده نباید متمرکز باشد و معمولا کشورهای پیشرفته به خصوص از بحران نقتی دهه 1970 نفت مورد نیاز خود را از نقاط مختلف جهان تامین می کنند , گرچه هنوز خاورمیانه بیشترین سهم را در صادرات انرژی داراست ولی ریسک تامین انرژی به دلایل مختلف سیاسی و نظامی به مراتب کمتر از میزان مشابه در دهه 1970 ا ست .
محدودیت جغرافیایی هنگامی که به عنوان یک عامل تهدید تولید انرژی ظاهر می شود که یک کشور یا گروهی از کشورها به یک یا تعدادی کشورهای محدود در منطقه ای خاص مانند خاورمیانه برای واردات انرژی متکی باشند. به عنوان مثال همزمان با کاهش حجم منابع قابل استحصال از نفت و گاز دریای شمال و بسته شدن معادن ذغال سنگ و نیروگاههای هسته ای در آلمان و سوئد , تنها راه جایگزین تامین انرژی وارد کردن نفت خام و گاز طبیعی است . به دلایل واضح اولین کشور مورد نظر برای صادرات گاز به اروپای غربی روسیه می باشد . تنها در سال 2003 مصرف گاز طبیعی اروپای غربی حدود 485 میلیون مترمکعب بوده که حدود 18 درصد آن به تنهایی از روسیه تامین شده است .
الجزایر با 12 درصد و خود ا روپای غربی با 67 درصد نیز البته در شمار منابع تامین بوده اند و 3 درصد باقیمانده را از سایر نقاط دنیا تامین کرده اند . ولی در مورد آلمان بطور خاص این وضعیت بسیار متفاوت است . آلمان تا بیش از 32 درصد گاز طبیعی مورد نیاز خود را از روسیه تامین می کند و در آینده این رقم به ناچار افزایش خواهد یافت . فرانسه وانگلستان به شدت نگران این وضعیت اتکا به یک منبع تامین کننده , به خصوص روسیه , هستند. و ادامه این شرایط از دید آنان می تواند تمامی قاره اروپا را در معرض مخاطرات و تنش های اقتصادی و سیاسی قرار دهد.
تنوع و امنیت تولید انرژی
مشکلات دسترسی به فن آوری مهمترین چالش مخاطره آمیز برای کشورهای درحال توسعه در دسترسی به امنیت انرژی و توسعه پایدار است . در بیشتر کشورهای در حال توسعه اتکا بیش از حد به یک یا دو نوع از انواع گوناگون منابع انرژی رسیدن به توسعه را بطور اساسی به زیر سوال برده است . در جدول 1 وضعیت عرضه انرژی اولیه در برخی کشورها و ایران و در جدول 2 به تفکیک انواع حاملهای انرژی دیده می شود .
جدول 1 ـ عرضه انرژی اولیه در کشورهای منتخب و ایران
(ارقام به معادل میلیون تن نفت خام بیان شده اند)
همانطور که دیده می شود میزان نسبی رشد تولید انرژی در کشورهای توسعه یافته در حد صفر یا بسیار اندک است در حالیکه برای ایران و هندوستان , به عنوان مثال هایی از کشورهای در حال توسعه , این میزان به ترتیب برابر 17,5 درصد و 7,2 درصد در طول سالهای 1999 تا 2002 بوده است . در مقایسه همین رقم برای ژاپن و ایالات متحده امریکا به ترتیب برابر 0,09 درصد و 2,1 درصد بوده است .
از نظر اتکا به منابع گوناگون عربستان , ایران , هندوستان , فرانسه و کانادا به ترتیب بیشترین درصد مصرف انرژی نفت , گاز طبیعی , زغال سنگ , هسته ای و برق آبی را دارند. همچنین ایران از نظر استفاده از زغال سنگ , انرژی هسته ای و برق آبی دارای جایگاه دوم , اول , و دوم از آخر در جدول می باشد که نشان دهنده عدم توزیع منطقی امکانات و ظرفیتها در کشور می باشد.
کانادا با کمترین و عربستان با بیشترین مقادیر شاخص تنوع دارای یکنواخت ترین و ناهموارترین پراکندگی در استفاده از اشکال مختلف انرژی هستند. در این میان ایران از شاخص بسیار نزدیک بر عربستان برخوردار است که نمایانگر وضعیت بسیار نامطلوب تولید و استفاده از منابع انرژی در این کشور می باشد. البته لازم به ذکر است که برخی کشورها ظرفیت تولید برخی از انواع انرژی را اساسا ندارند. مثلا امکان تولید انرژی برق آبی در عربستان سعودی در مقایسه با ایران بسیار ناچیز است . با درنظر گرفتن این نکته می توان گفت که تنوع بخشی به منابع انرژی برای ایران از سایر کشورهای مورد مطالعه دارای اهمیت و ضرورت بسیار بیشتری است .
با وجود این که شاخص تنوع در کشورهای پیشرفته وضعی مطلوب تری را نشان می دهد تقریبا تمامی آنها ایجاد تنوع درمنابع انرژی را در دستور کار خود گذاشته اند . دولت ایالات متحده از سال 2001 میلادی برنامه ریزی گسترده ای را برای این منظور آغاز کرده است . کشورهای اتحادیه اروپا در جستجوی راهکارهایی برای افزایش تنوع در منابع انرژی , در جهت جلوگیری از گسیختگی در عرضه انرژی و به ریسک گذاشتن قیمت آن , هستند. نیز کشورهای اتحادیه آسیای جنوب شرقی به سرعت در حال آزادسازی قوانین ومقررات مربوط به تامین انرژی هستند. گرچه تمامی ملل عضو این اتحادیه از سرعت همگونی برخوردار نیستند ولی برای رسیدن به تنوع , امنیت و اقتصاد انرژی و همچنین کاهش تولید گازهای گلخانه ای در حال ایجاد شبکه های بین المللی تجاری الکتریسیته و گاز می باشند. سایر کشورهای در حال توسعه از جمله جمهوری چک , رومانی , اروگوئه , ویتنام , و ترکیه با همکاری کشورهای پیشرفته در حال تدوین استراتژی های مناسب برای حصول به منظور فوق هستند.
از دیدگاه مسئله امنیت انرژی می توان از معیارهای کمی به مقایسه انواع آن پرداخت . گرچه همانطور که قبلا بحث کردیم تعریف دقیق و جامع امنیت دشوار است و تمامی جنبه های آن شاید قابل بسط و تفصیل نباشد ولی یک تحقیق جدید در ارتباط با وضعیت ژاپن به عنوان یک کشور کاملا توسعه یافته نشان داده است که شاخص های ریسک تامین انرژی برای گاز طبیعی مایع . نفت خام , ذغال سنگ , و انرژی هسته ای نسبت به نفت خام عبارتند از 1,94 , 1 , 1 , 0,317 , و .0,026
کاملا بر خلاف آنچه انتظار می رود , شاخص ریسک انرژی هسته ای در مقایسه با سایر انواع انرژی بسیار کمتر و در حدود 75 برابر کمتر از گاز طبیعی مایع بوده است . این تفاوت غیرقابل انتظار می تواند به دلیل دسترسی ژاپن به چرخ سوخت هسته ای باد. لذا عدم دسترسی به چرخ سوخت عاملی مستقیم برای افزایش ریسک تامین انرژی هسته ای خواهد بود. البته سایر عوامل سیاسی جهانی نیز در این مساله تاثیر گذار هستند ولی اصولا جز ریسک های تنوع ناپذیر محسوب شده و خارج از چرخه محاسبه فعلی قرار می گیرند. اگر برای انرژی برق آب ضریب ریسک صفر و ضریب ریسک گاز طبیعی و گاز طبیعی مایع را تقریبا یکسان را فرض کنیم می توان ریسک تامین انرژی را در ده کشور مورد مطالعه به شرح جدول 4 محاسبه نمود .
در این جدول همانطور که دیده می شود هندوستان و فرانسه دارای کمترین و عربستان و ایران دارای بیشترین شاخص ریسک تامین انرژی هستند. فرانسه به دلیل برخورداری از منابع انرژی هسته ای و هندوستان به دلیل استفاده گسترده از ذغال سنگ دارای شاخص های ریسک تامین انرژی پایین می باشند. مجددا دیده می شود که عربستان و ایران به دلیل اتکا به منابع سوخت فسیلی دارای شاخص ریسک تامین انرژی بالا هستند. هر چند سهولت دسترسی به منابع نفتی در این کشورها لحاظ نشده است اما در مقابل محدودیت ذخایر این منابع نیز بایستی در نظر گرفته شود.
مورد مهم دیگری که اینجا باید مد نظر قرار گیرد آنست که به تدریج بخشی از گاز طبیعی بدست آمده از ذخائر گاز کشور برای استفاده مجدد افزایش فشار به چاههای نفت خام تزریق شود . شرکت ملی نفت فازهای 6 , 7 و 8 منطقه پارس جنوبی را بدین منظور برای تزریق به چاههای نفت آغاجاری که دچار افت شدید فشار شده اند در نظر گرفته است . از سوی دیگر بهای غیرمتعارف و بسیار ناچیز گاز طبیعی در ایران (تنها 80 ریال به ازای هر متر مکعب ) تقاضای مصرف گاز را در داخل به شدت افزایش داده است . و در نتیجه ایران خود به بزرگترین مصرف کننده این ذخیره گرانبها تبدیل شده است . سوبسید فوق العاده سنگینی که دولت به بنزین (که تقریبا تماما وارد می شود) و فرآورده های نفتی وگاز می پردازد ایران را به دومین ارزانترین کشور دنیا برای تامین انرژی منابع توسط منابع فسیلی تبدیل کرده است .
همچنین در دراز مدت پیشرفت فن آوری و اعمال محدودیت بر استفاده این نوع انرژی بدلیل تولید گازهای گلخانه ای عواملی هستند که در مقابل به عنوان عامل جبران کننده قرار می گیرند. به عنوان مثال قوانین جدید زیست محیطی در اتحادیه اروپا برای کشورهای عضو پروتکل کیوتر تحت عنوان تجارت کربن بیش از 12000 واحد صنعتی را مقرر می سازد که در قبال تولید دی اکسید کربن اضافه اقدام به خرید سهمیه از کشورهایی آلودگی کمتر می کنند یا سرمایه گذاری در کشورهای در حال توسعه به منظور کاهش تولید دی اکسید کربن نمایند.
در هر دو صورت چه از دیدگاه تنوع منابع انرژی و چه از دیدگاه امنیت منابع انرژی به وضعیت تولید انرژی کشورهای جهان نگریسته شود یک رابطه تقریبا یکایک در این زمینه قابل تشخیص است . بطور کلی کشورهایی که دارای شاخص انرژی بالاتر هستند (یعنی از تنوع کمتر برخوردارند) دارای شاخص ریسک تامین انرژی بالاتر نیز هستند. در هر دو صورت بین کشورهای مورد مطالعه . ایران دارای بحرانی ترین شرایط است که علی رغم پتانسیل های فراوان ذکر شده متاسفانه ممانعت مغرضانه برخی از کشورها امکان تنوع بخشی به منابع انرژی را در ایران با دشواری ها و هزینه های فراوانی مواجه کرده است .
راهکارها
بدون شک برای وضعیت ایران سه رویکرد کاملا مرتبط وجود دارد.
الف ) تنوع بخشی به منابع انرژی
ب ) گسترش فن آوری انرژی هایی با ضریب ریسک پایین (مانند ذغال سنگ و انرژی هسته ای )
ج ) استفاده از حداکثر ظرفیت انرژی های تجدیدپذیر
ایران هنوز توانایی برق آبی خود را به حداکثر نرسانیده است و با تکمیل پروژه های موجود بر سه این انرژی پاکیزه وبدون مخاطره در سبد انرژی ایران افزوده خواهد شد . بر اساس آخرین ارقام موجود تا پایان سال 84 کل ظرفیت نصب شده نیروگاههای برق آبی 6007,5 مگاوات خواهد بود که حدود 18 % کل ظرفیت شبکه برق کشور را تشکیل می دهد , و با تکمیل کلیه پروژه های موجود در طی بیست سال آینده جمع کل ظرفیت نیروگاههای برق آبی به حدود دو برابر 11584,4 مگاوات خواهد رسید . بدین منظور وزارت نیرو پروژه های متعددی را در گوشه و کنار کشور برای ساخت سدهای کوچک و بزرگ در دست اقدام و تکمیل دارد.
طبق برآوردهای موجود تنها 50 در صد از منابع ذغال سنگ کشور می تواند به تنهایی ده هزار مگاوات انرژی را در بیش از سی سال آتی تولید نماید. بدین منظور سازمان توسعه برق ایران در حال حاضر اولین نیروگاه ذغال سنگ سوز را در منطقه طبس با اتکا به منابع ذغال سنگ داخلی و معدن مزینو در دست ساخت دارد و در صورت استفاده از فن آوری پیشرفته تر ذغال سنگ مشکل آلاینده ها و گازهای گلخانه ای تا حد قابل قبولی بهبود خواهد یافت . اگر سهم ذغال سنگ از کل تولید انرژی حدود 13 مقدار کل فعلی باشد آنگاه منابع ذغال سنگ , تا حدود یکصد سال برای رفع نیازهای داخلی کافی خواهند بود.
از سوی دیگر سازمان انرژی اتمی ایران بر اساس مطالعات انجام شده توسط موسسه تحقیقات استانفورد که در سال 1977 حداقل 9000 و حداکثر 19800 مگاوات برق هسته ای را برای ایران در سال 1997 با توجه به کل ظرفیت مورد نیاز برق در کشور پیش بینی کرده بود. نیروگاه هسته ای بوشهر با ظرفیت اولیه 1400 مگاوات و نیروگاههای هسته ای اهواز با ظرفیت اولیه 1800 مگاوات را در دستور ساخت قرار داد . متاسفانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فسخ یک طرفه قراردادها توسط کشورهای خارجی و در نتیجه خروج پیمانکاران آن کشورها ساخت این نیروگاهها به تعویق افتاد , به گونه ای که پس از گذشت حدود سی سال نیروگاه بوشهر با ظرفیت کاهش یافته حدودا دو سال دیگر آن هم تحت فشارهای فوق العاده بین المللی آماده بهره برداری خواهد بود.
در صورت تکمیل و راه اندازی کلیه ظرفیت برق آبی کشور تا پایان سال جاری انتظار می رود که پارامترهای تنوع انرژی و ریسک تولید انرژی به ترتیب به مقادیر 4,3 و 1,29 تنزل پیدا کنند که نشاندهنده بهبود نسبی در زمینه تولید انرژی کشور می باشد. ولی در صورت نصب نیروگاههای بوشهر و راه اندازی نیروگاه ذغال سنگ طبس و نیز تکمیل پروژه های برق آبی موجود در کشور و با فرض امکان بهره برداری از تمامی ظرفیت موجود شاخصهای تنوع در منابع و ریسک پذیری تامین انرژی ایران به مقادیر تقریبی 3,5 و 1,09 کاهش خواهند یافت که وضعیت به مراتب مطلوب تر و با ثبات تری را رقم خواهد زد. ارقام اخیر کاملا نزدیک به مقادیر کشورهای پیشرفته و صنعتی جهان می باشند.
از سوی دیگر انرژی های تجدیدپذیر با سرمایه گذاری اولیه بسیار سنگین و تولید انرژی نسبتا کم مواجه هستند که کاربری آنها را عملا محدود می سازد. با در نظر گرفتن سایر جوانب و آلودگی پسماندهای هسته ای شاید بهترین راه حل خروج از بحران دستیابی به فن آوری گداخت هسته ای می باشد که بحثی کاملا جداگانه را می طلبد و از حوصله این نوشتار خارج است .
جمع بندی
بطور خلاصه می توان گفت که نه تنها تنوع درمنابع انرژی کشورهای در حال توسعه ارتباط مستقیم با امنیت تامین انرژی در آنها دارد بلکه زیربنای گسترش فن آوری و توسعه پایدار نیز می باشد. کشورهای پیشرفته با اقتصاد ثابت از تنوع نسبتا مطلوب در انرژی های گوناگون و بالاخص انرژی های با ریسک تامین پایین برخوردارند. انرژی هسته ای علیرغم دشواریهای سیاسی در ساخت نیروگاهها هیچگاه دستخوش بحرانهای گوناگون پس از راه اندازی نبوده است و لذا از مطمئن ترین منابع انرژی , حداقل برای کشورهای پیشرفته , به شمار می رود. ایران در بین ده کشور مورد مطالعه بحرانی ترین وضعیت را از نظر گسترش منابع انرژی دارا بوده و به عنوان راهکار دستیابی به فن آوری هسته ای (شامل چرخه سوخت ) , ذغال سنگ حرارتی , و تکمیل و راه اندازی باقیمانده ظرفیت برق ـ آبی کشور پیشنهاد می گردد.