حسن محمدی
امروز حدود 190 کشور در دنیا وجود دارد، اگر ما به هر دلیلی نتوانیم و یا نخواهیم که با غربیها متحد شویم، حداقل میتوانیم که 10 کشور مطابق با ذائقه و سلایق خود بیابیم که از این وضعیت کنونی یعنی وضعیت تقریبا منزوی خارج شویم.
دکتر احسان نراقی با بیان جمله فوق به ارزیابی روابط ایران با دنیای خارج پرداخت و گفت: زمانی که خاتمی رئیسجمهور ایران شد، روابط ما با دنیا مناسب نبود، اما خاتمی با توانمندی خاص خود و سخنوریاش توانست روابط خارجی را توسعه دهد.
دنیا طالب سخنان معقول است
مشاور مدیرکل سابق یونسکو گفت: زمانی که خاتمی آمد و در یونسکو نطق کرد بسیاری از ورزای کشورهای پیشرفته به من گفتند که؛ ما سالیان درازی بود که چنین سخنانی را با این قدرت و با این روحیه جهانی و در عین حال مبتنی بر عدالت و انصاف نشنیده بودیم.
وی در ادامه افزود: زمانی که خاتمی بر سر قبر «گوته» رفت و سخنرانی را تحت عنوان «گفتوگوی میان گوته و حافظ» ارائه کرد، سفیر آلمان در یونسکو به من گفت که؛ نطق یک ساعته رئیسجمهور شما در تمام روزنامههای آلمانی به طور کامل و در چند صفحه چاپ کردند، اتفاقی که تاکنون برای روسای جمهور در آلمان رخ نداده است. نراقی در ادامه تصریح کرد: این که اروپاییها تا این حد برای خاتمی احترام قائل بودند به خاطر این بود که؛ معتدل بود و دنیا طالب اندیشه و سخنان معقول است.
متاسفانه این افکار مارکسیستی که به جز دشمن در دنیا چیز دیگری را نمیبینند در جامعه ما نیز رسوخ کرده اما باید بدانیم که بخشی از روابط بینالملل بر دوستی و روابط حسنه نیز استوار است. این جامعهشناس برجسته کشورمان با یادآوری دوران حضور امام خمینی در پاریس گفت: زمانی که امام خمینی به فرانسه آمد و از ایران بسیار دورتر شد، ساواک احساس میکرد که میتواند نفس راحتی بکشد اما امام خمینی(ره) از طریق رسانههای سمعی و بصری و مطبوعات سخنانش را چند برابر بیشتر از گذشته به گوش نه تنها ملت ایران بلکه جهانیان رساند، در واقع این نشان می دهد غربیها سخنان انسانهایی که حرفهای معقول میزنند را به معنای واقعی انعکاس میدهد، به همین خاطر معتقدم که باید دنیا را بهتر بشناسیم و درک درستی از مسائل جهانی داشته باشیم.
با سخنان احساسی در عرصه بینالملل یارپراکنی نکنیم
احسان نراقی با اشاره به گسترش بحث عدالت در جامعه گفت: ما وقتی میخواهیم از عدالت سخن بگوییم ابتدا باید خود را از بیعدالتی مبرا کنیم تا بتوانیم گفتمان عدالت را در جهان هم به منصه ظهور برسانیم.
این پژوهشگر گفت: حدود سی و چند سال پیش کتابی نوشتم تحت عنوان «آزادی، حق و عدالت» و در آن کتاب اشاره کردم که آزادی زمانی ارزش دارد که عدالت در کنار آن باشد چرا که معتقدم بدون عدالت، آزادی معنی ندارد.
من از همان موقع به اسرائیل انتقاد میکردم و از بیعدالتی اسراییل بسیار انتقاد کردهام و گفتهام که؛ وقتی به سرزمینی آمدید که متعلق به شما نبوده باید با مردم آن سرزمین با عدالت رفتار میکردید. این جامعهشناس در ادامه با اشاره به درست بودن انتقادات دولت ایران گفت: باتوجه به این که این انتقادات را قبول دارم اما مسئولان اجرایی باید بدانند که بالاخره این همه سال زندگی دیپلماتیک موجب شده است که سنتهایی در عرصه بینالملل به وجود بیاید و ما نیز باید برای حضور موفق در نظام بینالملل سخنان معقول را با بیان دیپلماتیک به دیگران ارائه کنیم، در واقع ما نباید از بین «بنشین، بفرما و بتمرک» سومی را به عنوان زبان دیپلماتیک خود انتخاب کنیم.
نراقی که سابقه طولانی در عرصه دیپلماتیک و حضور در مجامع جهانی دارد با ابراز نگرانی از ادامه یافتن این روال و باتوجه به پرونده انرژی هستهای ایران گفت: اگر این روال ادامه پیدا کند، قطعا پرونده ایران به شروای امنیت ارجاع داده میشود و در این مسیر بسیاری از دولتهایی را که حاضر به حمایت از ما بودهاند، دست از حمایت ما بر نخواهند داشت و به سمت ایالات متحده گرایش پیدا خواهند کرد. ما باید مساله پرونده هستهای را با آرامی حل کنیم و نباید با سخنان احساسی دنیا را علیه خود کنیم، در این راه نباید به جای یارگیری، یارپراکنی کنیم.
از انقطاع روند کار تیم هستهای گذشته متاسفم
نراقی همچنین نسبت به آنچه که آن را انقطاع به روند کار تیم گذشته هستهای خواند اظهار تاسف کرده و اظهار داشت: باتوجه به مشاهدات حس میکردم که حسن روحانی دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی و تیم همراهانش عاقلانه به پیش میرفتند و در زمینه اعتمادسازی به موفقیتهای بزرگی دست پیدا کرده بودند.
وی با دشوار خواندن نحوه مذاکرات هستهای در عرصه بینالملل گفت: متاسفانه امروز شاهدیم که افراد باسابقه و کارکشته که در دور سه سال اخیر تجربههای گرانبهایی کسب کرده بودند را کنار گذاشته و از تجربیات آنها استفاده نمیشود.
بسیاری از دیپلماتهای اروپایی به من گفتند که حسن روحانی و برخی از همراهانش بسیار مذاکرهکننده قوی هستند و حال دولت باید پاسخ دهد که چرا این افراد را کنار گذاشته است؟
اینها ابزار دست مهمی برای دولت محسوب میشدند که میتوانند کمکهای بزرگی به روند مذاکرات هستهای کنند.
ایشان در ادامه افزود: امیدواریم سیاست دولت جدید ایران به گونهای باشد که نگذارد پرونده از شورای حکام خارج شده و به شورای امنیت ارجاع داده شود و اعضای شورای حکام را نسبت به صلحآمیز بودن انرژی هستهای ایران متقاعد کنیم. وی با اشاره به این که اگر پرونده ایران به شورای امنیت برود با مخاطرات زیادی مواجه خواهیم شد گفت: در ابتدای امر تمامی امتیازات ما را خواهند گرفت و بعد از آن تمام اعضا برای این که بخواهند از ما حمایت کنند شروع میکنند به باجگیری از ایران و ما را مجبور میکنند امتیازات بزرگی به آنها بدهیم، پس چرا باید با برخی سخنان نامعقول اینگونه وضعیت بحرانی برای خودمان به وجود بیاوریم. اگر صرفا واردات بنزین ما را تحریم کنند، میدانید ما با چه مشکلاتی در سیستم حمل و نقل و کارخانجات مواجه خواهیم شد؟ نراقی افزود: دولت باید در دنیا متفقینی پیدا کند که با ایران همرای شوند تا موضوع همچنان در قلمرو شورای حکام باقی بماند و حتیالامکان نگذاریم که پرونده به شورای امنیت برود و برای دستیابی به این امر باید از هرگونه تندروی در عرصه دیپلماتیک بکاهیم.
ناگفتههای نراقی از یونسکو
احسان نراقی در این گفتوگو با اشاره به دوران فعالیتش در یونسکو گفت: من تا چندی پیش مشاور مخصوص مدیر کل یونسکو بودم و با توجه به این که من نماینده دولت ایران در یونسکو نبودم اما در طول سالهای متمادی که در یونسکو فعالیت میکردم، کارهای بزرگی را با کمک و همت برخی دوستان انجام دادم و برای نشان دادن غنای فرهنگ و تمدن ایرانی به جهانیان تلاشهای زیادی کردم.
به طور مثال تلاش کردم تا در هزارمین سال عمر خیام، ریاضیدان و منجم ایرانی، کنفرانسی را برگزار کنم، به همین خاطر حدود 10 سال پیش قطعنامهای را در کنفرانس عمومی یونسکو به تصویب رساندم و بعد قرار شد در ایران جلسهای بگذاریم تا تدارک کار انجام شود اما به یکباره پس از این که یکی از روزنامههای ایران که نمیخواهم اسمش را بگویم، مطلبی نوشت علیه این جلسه و این که چرا میخواهید برای عمر خیام میخواره جلسه برگزار کنید؟ بعد از این بود که دکتر معین هم که وزیر علوم بود ترسید و کار به جایی نرسید.
نراقی در ادامه تصریح کرد: نزد فدریکو مایور مدیرکل یونسکو برگشتم و گفته که اگر امسال بزرگداشت خیام را برگزار نکنیم باید صد سال دیگر منتظر چنین روزی باشیم که در آن زمان نه من زندهام و نه تو. مدیرکل یونسکو هم پذیرفت و گفت، باید این نوع بزرگداشتها که هر دو سال یکبار برگزار میشود با حضور 30 تا 40 شخصیت جهانی باشد تا تاثیری جهانی داشته باشد و همین مساله موجب شود که غیر از هموطنانش، بقیه ملل نیز با این شخصیت آشنا شوند، من هم گفتم که اگر شما بپذیرید من یک فراخوانی تهیه میکنم، با امضای شما و بعد بودجه این بزرگداشت را از علاقمندان به علم به ویژه از ایرانیان تهیه میکنم. البته برخی دولتهای خارجی مانند کشورهای اسکاندیناوی که همیشه در این زمینهها حسن نیت دارند کمک گرفتم و البته در آن زمان از سفرای ایران نیز حدود 30 هزار دلار کمک گرفتم.
مثلا آقای کمال خرازی که درآن موقع نماینده ایران در سازمان ملل بودند، عادلی که سفیر ایران در کانادا بود و یا موسویان سفیر ایران و آلمان، کمکهای مالی زیادی به این کنفرانس کردند، کنفرانس که باید تمام هزینههایش را دولت ایران پرداخت میکرد اما به دلیل همان مخالفتهایی که گفتم، این اتفاق نیافتاد و ما مجبور به گرفتن کمکهای علاقمندان به فرهنگ و هنر شدیم.
این جامعهشناس با اشاره به این مساله که زندگی بینالمللی از ظرافتها و داناییهای خاصی برخوردار است و نمیشود با جنجال آن را اداره کرد گفت: بنده در اوج جریان سلمان رشدی فدریکو مایور مدیرکل یونسکو را به ایران آوردم آن هم در دو برنامه و مراسم مختلف، یکی برای هزاره فردوسی و دیگر هم دو سال بعد زمانی که شوروی فروپاشید.
برای این که مدیرکل یونسکو را برای هزاره فردوسی آن هم در اوج بحران سلمان رشدی به ایران بیاورم یک روز رفتم، دفتر مدیرکل و به او گفتم که درست است که ایران دشمنان زیادی در اروپا و آمریکا دارد اما چون فردوسی یک شاعر بزرگ و سمبل ادبی ایرانیان است، اگر شما در بزرگداشت این شاعر بزرگ ایرانی شرکت کنید هیچکس از شما دلخور نمیشود و در ضمن ایرانیان از این عمل شما خشنود میشوند و خاطرهای بیادماندنی برای شما میماند در واقع همین سخنان من با «مایور» باعث شد که بتوانم او را برای هزاره فردوسی به ایران بیاورم.
احسان نراقی با اشاره به استقلال کشورهای مشترکالمنافع و معضلات اجتماعی و سیاسی در دوران پس از فروپاشی شوروی سابق گفت: یک روز در دفترم در یونسکو نشسته بودم که رئیس B.B.C به من زنگ زد و از وضعیت و مشکلات گسترده فرهنگی تاجیکستان خبر داد و گفت که این کشورها چون سالها عادت کردند که از مسکو کمک بگیرند امروز که میخواهند مستقل شوند، روس ها از روی لجبازی تمام کمکهای خود را قطع کردهاند.
نراقی در ادامه افزود: من رفتم دفتر کل و همین مسائل را که رئیس B.B.C برای من فکس کرده بود را روی میزش گذاشتم و گفتم، باید برای تاجیکستان کاری کنیم، مدیرکل یونسکو به من گفت که تو چه پیشنهادی داری و من هم گفتم شما به ایران بگویید که کنفرانس تشکیل دهد مراجع به همکاریهای علمی و فرهنگی با کشورهای آسیای میانه. مشاور مدیرکل یونسکو در ادامه تصریح کرد: وقتی مدیرکل با پیشنهادم موافقت کرد 120 هزار دلار هم از بودجه مخصوص خودش برای این کار اختصاص داد، من هم آمدم و با آقای بروجردی تماس گرفتم و پس از این که موضوع را تشریح کردم، قرار شد که بروجردی با دکتر ولایتی (که آن زمان وزیر امور خارجه ایران بود) صحبت کند و پس از کسب نظر موافق وی ما کار را شروع کنیم. پس از موافقت دکتر ولایتی، ما اولین کنفرانس همکاریهای منطقهای را برپا کردیم هنوز یک هفته از تصمیم مدیر کل و موافقت ایران نگذشته بود که سفیر ترکیه شخصا مراجعه کرد و مثبت ترکیه را نیز در این زمینه اعلام نمود و گفت که ما حاضریم کمکهای مالی نیز به این کنفرانس بکینم.
این جامعهشناس برجسته گفت: ببینید این مثالها را زدم تا بدایند که سیاست نجس و پاکی ندارد، بلکه در سیاست شما باید راه درست را بروید تا به نتیجه مطلوب برسید، در واقع خواستم بگویم که وقتی میتوان از سخنان B.B.C که یک رسانه بینظیر در جهان است استفاده کرد و به نفع دیگران برنامهریزی کرد، پس چرا ما نباید این کار را بکنیم؟
تحول در حوزه علمیه، دانشگاه و جامعه ایران مشهود است
این تحلیلگر و پژوهشگر ایرانی در پاسخ به این سوال که اگر بخواهید وضعیت جامعه امروز را جامعهشناسی کنید و تفاوتهای آن را با گذشته ارائه کنید، این تفاوتها چیست، گفت: بدون شک دوران محمدرضا شاه آزادی سیاسی خیلی محدود بود ولی در دوره جمهوری اسلامی انصافا با همه سختگیریهایی که وجود دارد، کتاب خیلی رونق دارد. تعداد کتابهایی که در سال در ایران چاپ میشود از همه کشورهای اسلامی به ویژه در علوم انسانی بعد از ترکیه و مصر، در رده سوم قرار دارد. یکی از پژوهشگران مصری به من گفت که کتابهای من از اروپایی به عربی ترجمه میشود را جمع زدم و مقایسه کردم با ترجمه از زبان اروپایی به ایرانی و متوجه شدم که حجم ترجمههای ما از ایرانیها کمتر است، این که تمام آثار علمی دنیا به فارسی ترجمه شود بسیار اثر دارد و دید افراد را باز میکند.
نراقی با اشاره به تحولی که در حوزه علمیه رخ داده است گفت: من سال گذشته از حوزه علمیه قم بازدید کردم و متوجه شدم که حوزه علمیه بسیار متحول شده و تقریبا اکثر نویسندگان دنیا کتابهایشان در آن جا وجود دارد و طلاب علاوه بر درس حوزوی خود کتابهای دیگر را مطالعه میکنند و معمولاً در دانشگاهها هم تحصیل میکنند و برخی از آنها با تسلط به زبان انگلیسی که دارند، کتابها به زبان انگلیسی را مطالعه میکنند و این مساله باعث شده که که معلومات حوزوی مطابق اطلاعات روز جهان شود. وقتی از کتابفروشیهای قم پرسیدم که وضع فروش کتاب در اینجا چطور است، آنها می گفتند که اینجا همه کتابها فروش میرود و همه اینها به نظر من خودش نشانه تحول است.
نشانههای بحران 35 سال پیش اروپا را در ایران امروز میبینم
نراقی؛ مهم ارزیابی کردن نقش زنان در جامعه گفت: از نظر موقعیت آموزش و کار، زن ایرانی در جهان اسلام جلوتر از زنان همنوع خودش است اما به لحاظ حقوق زن، به دلیل برخی سختگیریهای ما یکی از عقبماندهترین کشورها محسوب میشویم.
این جامعهشناس با اشاره به این که هنوز در ایران طبقات شکل نگرفته است گفت: ایران یک کشور در حال تحول و در حال شکل گرفتن است به همین خاطر هنوز طبقهبندیهای مرسوم جوامع در ایران به وجود نیامده است. ولی عامل مهم به لحاظ اجتماعی سواد است و جوانهایی که امروز وارد دانشگاه میشوند در آینده ایران از مساله طبقات مهمتر است در آینده دولت، نمایندگان مجلس و وزراء تحت تاثیر این جریان قرار میگیرند و بسیاری از سیاستهای غلطی که امروز اتخاذ میشود به دلیل توقعات قشر جوان ایرانی، دیگر از بین میرود و به اعتقاد من این مساله یکی از مسایل مبتلا به جامعه ایران در آینده نزدیک است.
رییس سابق بخش جوانان یونسکو در ادامه تصریح کرد: تحولی که 35 سال پیش در اروپا به وجود آمد و اروپا را با بحران روبهرو کرد، آرام آرام نشانههای آن را در ایران امروز میبینم. در واقع سیل جوانان تحصیلکردهای که وارد دانشگاه شدهاند و به لحاظ تحصیلات از توانمندیهای خاصی برخوردار شدهاند اما هنوز جامعه آن جوان را به عنوان یک رکن مسئول در سیاست و متفکر در سیاست نپذیرفته است به همین خاطر معتقدم این قشر تحصیلکرده جوان در آینده به دولت فشار وارد میکند. رییس سابق بخش جوانان یونسکو در پاسخ به این سوال که آیا در آن زمان شما به نتیجهای که می خواستید دست پیدا کردید یا خیر، گفت: در یونسکو چند فعالیت عمده وجود داشت که مورد توجه و اهمیت بوده یکی بحث آموزش و پرورش، فرهنگ یعنی بحث ادبیات، فلسفه و... و دیگر علوم و تکنولوژی و همچنین وسایل ارتباط جمعی به ویژه مطبوعات، البته مساله حقوق بشر.
به عنوان مثال وزرای علوم را از سراسر جهان جمع میکرد در یک کنفرانسی در مورد سیاست علمی بحث میکرد و یا این که در یک کنفرانس با حضور وزرای آموزش وپرورش راجع به مساله آموزش و پروش بحث و مجادله میکرد اما زمانی که من رییس بخش جوانان یونسکو شدم یک طرحی را مطرح کردم که بسیار متفاوت بود طرح من یونسکو با جوانان بودند نه برای جوانان که تا آن روز موسوم بود.
نراقی در ادامه تصریح کرد: این اصلی را که در یونسکو ایجاد کردم این بود که؛ به موازات مثلا کنفرانس وزراء آموزش و پرورش یک کنفرانس دیگری با حضور جوانان صاحبنظر ایجاد کردم تا آنها هم اصلاحات ضروری را در آموزش و پرورش بیان کنند و این کار را در هر کنفرانسی انجام میدادم. در واقع با این کار دیوار حائل میان جوانان و هیات حاکمه و معلمین و مدرسین را شکستیم.
مشارکت مردم و NGOها دو رکن جامعه مدرن
وقتی از نراقی پرسیده شد که مشخصه یک جامعه مدرن و یک جامعه مدنی را در چه چیزی ارزیابی میکنید با قاطعیت گفت: مشارکت مردم و انجمنهای غیردولتی (NGO) به نظر من مهمترین رکن و وجه مشخصه یک جامعه مدرن است. در فرانسه حدود 800 هزار انجمن غیردولتی وجود دارد که حدود 80 درصد کار شهرداریها را همین انجمنها انجام میدهند و اکثر آنها هم داوطلبانه این کار را میکنند، اتفاقی که در ایران هنوز رخ نداده است.
نراقی با غلط دانستن این تصور که جامعه ایران یک جامعه ناشناخته است و نمیتوان آینده آن را پیشبینی کرد گفت: جامعه ایران، جامعه روشنی است. جامعه ایران جامعهای است که در حال تمرین دموکراسی است، جامعهای است که آرام آرام شهروند جامعه احساس مسئولیت و احساس ایفای نقش میکند که البته بخش مهمی از این مساله را مدیون فضایی هستیم که آقای خاتمی در ایران به وجود آورد. فرانسه 1789 انقلاب کرد اما هشتاد سال طول کشید تا دموکراسی در فرانسه مستقر شده این مساله نشان میدهد که اسقرار دموکراسی در یک کشور آسان نیست. با وجود این معضلات و مشکلات، در جهان اسلام ایران و ترکیه از بقیه کشورها دموکراتیکتر هستند.
جهان سومیها به دنبال انقلاباند نه دموکراسی
نراقی با مهم ارزیابی کردن نقش مطبوعات در هدایت دولت به سمت دموکراسی گفت: مطبوعات باید با متانت و بدون نشان دادن مواضع تند، خطاهای دولت را گوشزد کنند در واقع با لحنی نصیحتگونه و بدون ادعا که گویی با یک کودک خردسال سخن میگوییم، تا آرام آرام کارهای غلط را با آنها گوشزد کرد و نکات درست را یادآوری کنیم.
این پژوهشگر با رودرور قرار دادن انقلاب و دموکراسی گفت: برتری اروپا به جهان سوم در همین نکته خلاصه میشود که آنها انقلاب را پشتسر گذاشتهاند و به دنبال دموکراسیاند اما جهان سومی ها هنوز به دنبال انقلاب هستند نه دموکراسی، در واقع اروپا از معایب و خشونتهایی که در انقلاب نهفته است پند گرفتند تا انقلاب نکنند و با روش اصلاحطلبانه پیش بروند. نراقی با اشاره به نظرات توکویل در 150 سال پیش گفت: توکویل علاوه بر این که واقعبینی را مدنظر قرار داده، ریشه و سوابق انقلاب را شناسایی کرد و در عین حال اعتراضات احتمالی انقلاب را نیز نشان داد به اعتقاد من مطالعات توکویل جنبه عمومی داشت و با بهره گرفتن از تجارب عمده کشورهای صنعتی به جهانیان نشان داد که همه انقلاب فرانسه در «روبسپیر» خلاصه نمی شود.