آیندهی انرژیهای سوختی و فسیلی و نقش آنها در تأمین نیازهای آتی انسان از جمله موضوعات مورد بحث در محافل اقتصادی میباشد که از اهمیت بالایی نیز برخوردار است. زمانی تصور میشد با روی آوردن انسان به انرژیهای پایدار نظیر انرژی خورشیدی و نیروی باد، در درازمدت انرژیهای فسیلی مورد کممهری قرارگیرند اما اکنون کارشناسان از افزایش تقاضا برای سوختهای فسیلی در آینده خبر میدهند.
در حال حاضر نفت به تنهایی 40 درصد کل انرژی مورد نیاز بشر را تأمین میکند و پیشبینی میشود تا بیست سال آینده، گاز نیز 23 درصد انرژیهای مورد مصرف را تأمین کند؛ بدین ترتیب تا دو دههی دیگر دستکم دوسوم کل انرژی مورد نیاز بشر را نفت و گاز تأمین خواهد کرد.
اما جدای از پیشبینیهای صاحبنظران و تفاسیری که از سوی آنها ارایه میشود، اینکه آینده چگونه رقم خواهد خورد و تقاضا برای نفت و گاز به چه میزان خواهد بود را سعی خواهیم کرد با توجه به آمار و اطلاعات موجود مورد بررسی قرار دهیم. ذکر نکتهای قبل از پرداختن به اصل موضوع لازم به نظر میرسد و آن اینکه هرگاه سخن از ظرفیت ذخایر فسیلی نظیر نفت و گاز میشود مقصود آخرین اکتشافات بشری در این زمینه میباشد و نه تمام آن. چه اینکه حتی آخرین اکتشافات نیز ممکن است مورد بازیافت ثانویه قرار گیرند و یا با تزریق گاز به درون چاههای نفتی بهرهبرداری بیشتری از منابع موجود در آن به عمل آورد. دامنهی اکتشافات جدید به حدی است که واقعاً هیچکس نمیتواند پیشبینی کند تا کی و به چه میزان نفت و گاز و یا ذغال سنگ و امثال آن وجود خواهد داشت. با این تفاصیل میپردازیم به عرضه و تقاضای نفت و گاز و اینکه منابع موجود دستکم تا چه زمان میتوانند جوابگوی نیازهای بشر باشند.
عرضهی نفت: تخمین زده میشود کل ذخایر زیرزمینی نفت جهان در حال حاضر بالغ بر یک هزار میلیارد بشکه یا به عبارتی یک تریلیون بشکه باشد. از این میزان 750 میلیارد بشکهی آن متعلق به کشورهای عضو اوپک میباشد و مابقی بطور پراکنده و نامساوی در بین برخی کشورهای دیگر وجود دارد. ذخایر اثبات شدهی نفت کشورمان نیز 93 میلیارد بشکه تخمین زده شده است که با بازیافت ثانویه میتواند تا 110 میلیارد بشکه افزایش یابد. اما کارشناسان اذعان دارند که 60 درصد از سرزمین ایران را خاکهای رسوبی تشکیل میدهد که در صورت صرف سرمایهگذاریهای کلان میتوان از آنها نیز نفت و گاز استخراج کرد اگر این کار انجام شود آن وقت ذخایر واقعی ایران به مراتب بیشتر از حال حاضر خواهد بود.
اما اینکه همین میزان ذخایر نفت جهان تا چه زمان جوابگوی نیاز صنایع و مصارف دیگر میباشد با توجه به مصرف کنونی نفت (حدود 100 میلیون بشکه در روز که فقط 66 میلیون بشکه آن را صادرات تشکیل میدهد) دست کم تا سی سال آینده نفت وجود خواهد داشت و در مورد کشور ما نیز با روند فعلی تا صد سال آینده نفت برای استخراج وجود خواهد داشت چون دستکم حدود 100 میلیارد بشکه نفت زیرزمین داریم و روزی حدود 4 میلیون بشکه استخراج میکنیم که حدود صد سال طول خواهد کشید تا این نفت تمام شود البته همانطور که در ابتدا بیان گردید ممکن است در آینده اکتشافات عظیمی صورت بگیرد که کل ذخایر فعلی نفت را تحت تأثیر خود قرار دهد در این صورت اصلا شاید واژهای پایان یافتنی برای نفت و گاز تصورش مشکل شود.
تقاضای نفت: همانطور که بیان گردید در حال حاضر حدود صد میلیون بشکه در روز تقاضای نفت را تشکیل میدهد چه اینکه فقط رقمی حدود 70 میلیارد بشکه صادرات فعلی نفت جهان را تشکیل داده است اما کارشناسان پیشبینی میکنند تقاضای نفت در آینده به مراتب بیشتر از حال حاضر باشد یکی از این پیشبینیها میگوید تا سال 2010 نرخ رشد صادرات نفت 8/1 درصد در سال خواهد بود و باعث خواهد گردید تا در این سال صادرات نفت جهانی به 9/93 میلیون بشکه در روز برسد اما اگر رشد اقتصاد جهان کندتر از آنچه تصور میشود باشد باز هم نرخ رشد در صادرات نفت را خواهیم داشت و در آن سال صادرات روزانهی نفت جهان 86/6 میلیون بشکه در روز خواهد بود. بر اساس این پیشبینی ما بین سالهای 2005 تا 2010 میلادی بطور مرتب سالانه 9/1 میلیون به صادرات جهان افزوده خواهد شد و این در حالی است که در دههی 1990 سالانه فقط یک میلیون بشکه به صادرات جهانی این محصول افزوده میشد.
اما پیش بینی دیگری نیز وجود دارد که به مراتب از این پیشبینی خوشبینانهتر است (البته برای صادرکنندگان نفت). براساس تخمینی که موسسهی تحقیقاتی و اطلاعاتی نفتی موسوم به D.R.A زده است تا بیست سال آینده 50 درصد به تقاضای نفتی جهان افزوده خواهد شد و باعث خواهد گردید تا صادرات جهانی نفت از حدود 66 میلیون بشکه روزانه در سال 1995 به 100 میلیون بشکه در روز در سال 2015 برسد. D.R.A همچنین پیشبینی کرده است که طی همین مدت تقاضا برای نفت اوپک دو برابر شده و از 25 میلیون بشکه صادرات روزانه این سازمان در سال 1995 به 50 میلیون بشکه در سال 2015 افزایش یابد.
شایان ذکر است که براساس این پیشبینی از مجموع 50 درصد افزایش تقاضا برای نفت جهان حدود سه چهارم آنرا اوپک تأمین خواهد کرد.
همچنان که مشاهده میشود دو پیشبینی فوق گرچه در جزئیات تفاوتهایی با هم دارند اما هر دو بیان میکنند که در دهههای آتی تقاضا برای نفت به شدت افزایش خواهد یافت همچنین افزایش نقش اوپک در تأمین نیازهای آیندهی انرژی جهان از دیگر موضوعات مورد پیشبینی است که بر اهمیت روزافزون این سازمان تأکید دارد.
عرضهی گاز: بر اساس تخمینهای ارایه شده کل ذخایر گاز جهان در حال حاضر بالغ بر 142 تریلیون مترمکعب میباشد از این میزان حدود 50 درصد آن فقط در دو کشور ایران و روسیه وجود دارد. ذخایر گازی کشورمان با 21 تریلیون مترمکعب 15 درصد کل ظرفیت معادن گاز جهان را شامل میشود و 34 درصد نیز در روسیه وجود دارد. نکتهی شایان توجه اینکه ذخایر گازی کشورمان به تنهایی بیش از کل ذخایر گازی 6 کشور شورای همکاری خلیج فارس میباشد. همچنین ذخایر موجود گاز ایران 4 برابر ذخایر گاز عربستان سعودی است. اما متأسفانه به رقم این ظرفیت بالا سهم کشورمان در تولید گاز جهان فقط 3/1 درصد است یعنی کمتر از یک دهم ظرفیت آن.
کارشناسان بیان میکنند در صورتی که ایران بخواهد بهرهبرداری بهینه از منابع گازی خود داشته باشد به سرمایهگذاری حدود 6 تا 8 میلیارد دلار در این زمینه نیاز دارد. اگر رقم مشابه برای بهرهبرداری بهینه از منابع نفتی را به رقم بالا اضافه کنیم چیزی در حدود 12 تا 16 میلیارد دلار سرمایهگذاری نیاز داریم تا بتوانیم از منابع نفت و گاز کشورمان استفاده بهینه بکنیم.
اما اینکه ذخایر گاز جهان تا چه زمان دوام خواهد داشت با توجه به تقاضای فعلی به نظر میرسد همانگونه که یکی از موسسات خارجی ذیربط پیشبینی کرده است دستکم تا 150 سال آینده گاز وجود داشته باشد.
تقاضای گاز: میزان مصرف فعلی گاز در جهان سالانه 2/35 تریلیون مترمکعب میباشد. کارشناسان پیشبینی میکنند تقاضا برای گاز در آینده رشد یابد و دستکم 23درصد کل انرژی مورد مصرف انسان را تشکیل دهد. همچنین از تمرکز مصرف گاز کاسته شده و کشورهای بیشتری بتوانند از این مادهی گرانبها استفاده کنند.
سخن آخر: از عرضه و تقاضای نفت گفتیم همچنین از گاز و عرضه و تقاضای رو به تزایدش در آینده، گفتیم به رغم روی آوردن بشر به انرژیهای پایدار همچنان انرژی خورشیدی یا نیروی باد، آینده همچنان با سوختهای فسیلی است یا دستکم تقاضای این مواد در آینده همچنان افزایش خواهد یافت چه اینکه بر نرخ رشدش نیز ممکن است افزوده گردد اما همهی اینها در گرو توانایی در پاسخگویی به این نیازها و رشد آن است.
کشورهای صادرکنندهی نفت و دارندهی گاز از نظر فیزیکی و قابلیت ذخایر توان پاسخگویی به هرگونه افزایش تقاضایی را دارند فقط چیزی که آنها را محدود میکند امکان بهرهبرداری از این توان بالقوه است که سرمایهگذاریهای کلانی را میطلبد. دکتر سوبروتو دبیرکل سابق اوپک زمانی گفته بود: برای سرمایهگذاری در صنعت نفت جهان تا سال 2000 به حدود 500 میلیارد دلار نیاز خواهد بود.
حال سؤال این است آیا کشورهای صادرکنندهی نفت توان سرمایهگذاری اینچنینی را در صنعت نفت خود دارند و به فرض تمایل تا چه زمانی این سرمایهگذاری انجام خواهد شد؟ آنچه مسلم است اینکه زمان بسیار مهم و تعیینکننده است و حتی تأخیر یکساله در این مورد میتواند بر کسب درآمدهای نفتی تاثیر منفی بگذارد.