سیدمحمدمهدی توسلی
مناصب حاکم اسلامی در نظام ولایت فقیه
بنابر اعتقاد مسلمانان بویژه شیعیان، در زمان حضور پیامبراعظم (ص) رهبری دینی و سیاسی جامعه در اختیار ایشان است و همانطور که اشاره شد پس از پیامبر(ص) بنابر اعتقاد شیعیان، امامان معصوم(ع) عهدهدار این مسؤولیت هستند، همچنین با توجه به مطالبی که تا به حال مطرح شد، در عصر غیبت نیز عالمان به احکام و قوانین دین با توجه به شرایط یاد شده در روایات، صلاحیت رهبری مسلمانان را دارند. البته درباره گستره ولایت فقها بین علما اختلافنظر وجود دارد اما بیشتر علما معتقدند فقها تمام مناصب سیاسی، دینی و قضایی پیامبر را دارا هستند. به هر حال از یک منظر، رسول اکرم(ص) دارای شئون سهگانهای است که پس از ایشان به جانشینان آن حضرت یعنی امامان معصوم و آنگاه عالمان میرسد و آنها عهدهدار «افتا»، «قضاوت» و «ولاء» میشوند. البته مسؤولیت دیگری که پیامبر(ص) به امامان معصوم(ع) و فقها تفویض کردهاند وظیفه «حفظ و حراست از دین» است. با توجه به آرای متفکران مسلمان، میتوان مناصب حاکم اسلامی در عصر غیبت را به صورت زیر عنوان کرد:
1- وظیفه حفاظت
از آنجا که مهمترین وظیفه امام معصوم(ع)، تنزیه قرآن کریم از تحریف یا سوءبرداشت و نیز تقدیس سنت معصومین(ع) از گزند اعمال سلیقه شخصی و حمل آن بر پیشفرضها و پیشساختههای ذهنی دیگران است، همین رسالت بزرگ در عصر غیبت برعهده فقیه جامعالشرایط خواهد بود زیرا سرپرست نظام اسلامی، جامعه مسلمین را بر اساس معارف اعتقادی و احکام عملی کتاب و سنت معصومین اداره میکند و از این رو باید بیش از هر چیز به حفاظت و صیانت و دفاع از این 2 وزنه وزین (کتابالله و عترت پیامبر(ص)) بپردازد زیرا آنچه خاتمیت اسلام را تضمین میکند «قانون خدا» و «استمرار اجرای قانون الهی توسط حکومت» است که این دو در وجود مستمر «قرآن» و «عترت» تحقق یافته است و رسول اکرم(ص) این 2 وزنه وزین را برای امت اسلامی به ودیعت نهاد و درباره آن دو فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین کتابالله و عترتی و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض».
2- وظیفه افتا
با توجه به برخی از مسؤولیتهایی که ائمه معصومین(ع) برعهده فقیهان قرار میدادند به نوعی برای تثبیت برخی مناصب برای فقیهان بوده است که با تورق در زندگی ائمه معصومین(ع) این رهیافت حاصل میشود که یکی دیگر از مناصبی که امامان معصوم(ع) برعهده فقیهان گذاشتهاند، «منصب افتا» است. بر این اساس وظیفه فقیه در ساحت قدس مسائل علمی و احکام اسلامی، اجتهاد مستمر با استمداد از منابع معتبر و اعتماد بر مبانی استوار و پذیرفته شده در اسلام و پرهیز از التقاط آنها با مبانی حقوقی مکتبهای غیرالهی و دوری از آمیختن براهین و احکام عقلی با نتایج قیاس و مصالح مرسله و... است. از این رو با توجه به اینکه أبان بن ثعلب، فقیهی گرانقدر و از خواص اصحاب 3 امام همام (علیبن الحسین(ع)، محمد بن علی(ع) و جعفر بن محمد(ع)) بوده است، امام باقر(ع) به وی دستور میدهد: «ای أبان در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا ده که من دوست دارم مانند تو در شیعیان من افرادی دیده شوند». با آنکه حضرت خود در مدینه حضور داشت، دستور میدهد تا أبان در مسجد مدینه بنشیند و برای مردم فتوا دهد. همچنین امام صادق(ع) درباره زراره چنین میفرماید: «سلولا زراره و نظراؤه ان احادیث ابی تسذهب» که بنابر این حدیث مشخص است این فرزانگان دارای قدرت اجتهادی و در سطحی بالا از فقاهت بودند. بر این اساس بود که ائمه معصومین(ع) مرجعیت فتایی یا به عبارتی دیگر وظیفه افتا را برعهده اینگونه اشخاص قرار دادهاند.
از سوی دیگر بنابر توقیع شریف که امام زمان(عج) در دوران غیبت تکلیف مسلمانان را مشخص میکند، چنین مینویسند: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا...» که اشاره به ادامه مرجعیت فقهای عظام دارد و پژوهشگران آثار نبوت و احادیث اهلبیت عصمت(ع) همواره پیشوایان دینی امت هستند. بنابراین با توجه به احادیث یاد شده، فقها در عصر غیبت بویژه از جانب ولیامر(عج) برای «مرجعیت فتوایی» نصب شدهاند. البته باید توجه داشت که وظیفه فقیه جامعالشرایط در زمینه افتا یا به عبارتی مرجعیت فتوایی، فقط کشف و به دست آوردن احکام اسلامی است بدون آنکه هیچگونه دخل و تصرفی در آن کند زیرا اسلام به نصاب کمال نهایی آمده و منزه از آسیب نقص و مبرای از گزند فزونی است و راهی برای نفوذ نسخ و تبدیل و تغییر بیگانه در آن وجود ندارد و هیچکس بعد از رسول اعظم(ص) نمیآید که از وحی سخن بگوید، لذا پس از ارتحال آن رسول گرامی، حضرت امیرالمومنین علی(ع) در خطبه 235 خود چنین میفرمایند: «به سبب رحلت تو (ای پیامبر) چیزی منقطع شد که به مرگ غیر تو منقطع نشد و آن، همان نبوت، خبردهی و اخبار آسمان است».
3- وظیفه قضاء
با توجه به خطیر بودن داوری و قضاوت، روشن میشود که تنها شایستگان میتوانند به عدالت و قضاوت رفتار کنند که پیامبر(ص) در صدر این شایستگان است و پیامبر(ص) شایستگان بعد از خود را که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند نیز معرفی کرده است. همچنین شایستگان امر قضاوت و داوری در عصر غیبت بنا بر توضیحاتی که در مباحث پیشین به طور کامل و به تفصیل درباره آن صحبت کردیم، همان فقیه جامعالشرایط است که ابتدا با تلاش و کوشش متمادی و اجتهادی علمی، مبانی و احکام قضای اسلامی را از منابع اصیل آن به دست میآورند و سپس بر اساس همان علوم و احکام، بدون آنکه تصرفی از خود داشته باشند به رفع تخاصمات و اجرای احکام قضایی و صادر کردن فرامین لازم میپردازند.