نخستین احزاب سیاسی ایران چگونه شکل گرفتند؟

تاریخ تشکیل نخستین احزاب سیاسی در ایران به روزهای آغاز انقلاب مشروطه برمی‌گردد. در اولین سالهای پیروزی مشروطه‌خواهان، اولین تشکیلات سیاسی ایران نیز بوجود آمد. در کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران نوشته ملک‌الشعرای بهار آمده است. «در سال اول فتح تهران در رجب 1327 سال قمری در ایران دو حزب پیدا شد. یکی «انقلابی» دیگر «اعتدالی» و در همان سال بعد از افتتاح مجلس دوم این دو حزب باسم دمکرات عامیون» و «اجتماعیون اعتدالیون» رسمی شدند و خودشان را به مجلس معرفی کردند. احزاب دیگر نیز مثل «اتفاق و ترقی» وجود داشت اما چون در مجلس نمایندۀ حسابی نداشتند گل نکردند و کاری از پیش نبردند.»
آنطور که از سوابق این دو حزب برمیآید حزب دمکرات محل تجمع افراد تندرو بود و محافظه‌کاران آن زمان نیز طرفدار حزب اعتدالیون بودند.
با تحولاتی که در اوضاع سیاسی زمان پیش آمد و مخالفت‌هایی که با این احزاب میشد دامنه فعالیت‌های این دو بخصوص حزب دمکرات کم شد ولی به حیات خود ادامه دادند و در مجلس چهارم عده‌ای از اعضای این دو حزب و چند تن از منفردین مجلس چهارم حزب «اصلاح‌طلبان» را پی‌ریزی کردند که اکثریت مجلس چهارم غالبا با آنها بود. در طول مجلس چهارم حزب دیگری بنام «حزب سوسیالیست» بوجود آمد که نقش اقلیت مخالف را داشت و دست چپی به حساب میآمد. موسسان حزب دو تن از رهبران دمکرات‌ها و اعتدالیون بودند که به اصلاح‌طلبان نپیوستند و خود مستقلا دست به فعالیت سیاسی زدند. این حزب در واقع همان نقش دمکرات عامیون را بعهده داشت. پس از سقوط قاجاریه و روی کارآمدن رضاخان میرپنچ فعالیت‌های احزاب محدود شد و مجالس فرمایشی با نمایندگانی که در واقع از سوی رضاخان تعیین میشدند جای نمایندگان انتخابی مردم را گرفتند. پس از تبعید رضاخان و روی کار آمدن شاه مخلوع تا اوایل سالهای 30 فعالیت احزاب اوج گرفت و دهها حزب و دسته و گروه با مرام‌های گوناگون اعلام موجودیت کردند. اواخر سالهای 20 اوج این فعالیت‌ها به حساب میاید و مردم هر روز شاهد برپایی میتینگها و تظاهراتی بود نه از طرف احزاب مختلف تشکیل میشد. اما با کودتای ضدخلقی 28 مرداد بار دیگر فعالیت‌های احزاب متوقف شد و تنها چند حزب دولتی اجازه فعالیت داشتند و با توافق یکدیگر نقش موافق و مخالف را در مجلس بازی میکردند.