شرایط پیچیده و گزینه‌های اخوان‌المسلمین مصر

سعدالله زارعی
انتخابات اوایل خردادماه مصر، صحنه سیاسی این کشور را تحت تاثیر قرار داده و به تنش های سیاسی در پایتخت دامن زده است. از طرف دیگر شورای عالی نظامی مصر که از نظر زمانی خود را پایان یافته می بیند از این فرصت برای تمدید حضور خود در قدرت استفاده می کند. در مورد ابعاد و زوایای این تحولات نکات مهمی وجود دارد:
1- شورای عالی نظامی مصر، کمیته 80 نفره تدوین قانون اساسی به ریاست یک عضو برجسته اخوان را تهدید به انحلال کرده است. این تهدید پس از آن انجام شد که اکثریت پارلمان مصر دولت جنذوری- منتخب نظامیان- را به استیضاح تهدید کرد و زمزمه تشکیل دولت اخوان المسلمین به گوش رسید. کمیته 80 نفره که به مجلس موسسان موسوم گردیده وظیفه تدوین قانون اساسی و شکل دادن به نظام سیاسی آینده را برعهده دارد نزدیک به 60درصد از اعضای این کمیته را نمایندگان عضو اخوان در پارلمان تشکیل می دهند. نظامیان از آن بیم دارند که قانون اساسی مصر به گونه ای نوشته شود که از قدرت آنان در ساختار آینده کاسته شود.
از سوی دیگر اعلام نامزدی نفر دوم اخوان المسلمین- خیرت الشاطر- برای ریاست جمهوری به دامنه نگرانی نظامیان افزوده است چرا که در صورت پیروزی اخوان، دو رکن قدرت در مصر در اختیار اخوان قرار می گیرد. شورای عالی نظامی گمان می کند که می تواند از حساسیت احزاب دیگر مصر استفاده کرده و قاعده کنونی بازی را بهم بزند. از سوی دیگر، اخوان المسلمین شورای نظامی را تهدید کرد که در صورت دخالت نظامیان در کار مجلس موسسان و تنظیم قانون اساسی جدید هواداران خود را به خیابان فرا می خواند اما البته در مورد اینکه اخوان واقعا راه خیابان را انتخاب کند تردیدهایی وجود دارد. البته اقدام دیروز اخوان در معرفی رئیس حزب آزادی و عدالت خود به عنوان نامزد احتیاطی تا حد زیادی جدی بودن اخوان در معرفی نامزد را نشان می دهد.
2- اخوان المسلمین پیش از این با صراحت اعلام کرده بود که مایل به تشکیل دولت و معرفی کاندیدا برای ریاست جمهوری نیست و چند ماه قبل حتی یکی از اعضا که به طور انفرادی اعلام نامزدی کرده بود را از کادر رهبری خود حذف کرد ولی هفته گذشته رسما نفر دوم خود را برای پست ریاست جمهوری معرفی کرد و بعضی از اعضای شاخص اخوان زمزمه تشکیل دولت را هم سر دادند. اخوان در معرفی نامزد انتخابات سعی کرد که حساسیت ها را در نظر بگیرد از این رو دو عضو خود را که دارای روابط نزدیکی با لائیک ها و غرب هستند، معرفی کرد اما از آن طرف شورای عالی نظامی مصر روی اتهام کیفری خیرت شاطر که منجر به بازداشت او شده بود و نیز محدودیت قانونی فردی که به پولشویی متهم می شود، تمرکز کرد و شاطر را فاقد صلاحیت برای نامزدی دانست.
پس از آن اخوان المسلمین «محمد مرسی» رئیس حزب آزادی و عدالت خود را بعنوان نامزد احتیاطی معرفی کرد تا اگر شاطر نتواند، اخوان کاندیدای دیگری داشته باشد، محمد مرسی و شاطر پیش از این در مورد روابط با غرب و رژیم صهیونیستی مواضع نسبتا نرمی اتخاذ کرده بودند ولی هم آمریکایی ها و هم مقامات رژیم صهیونیستی این مواضع را تاکتیکی و غیرواقعی ارزیابی کردند. پس از اعلام کاندیداتوری اخوان، هنری کیسینجر که معمولا نظرات وزارت خارجه آمریکا را بیان می کند در روزنامه نیویورک تایمز نوشت:
«ما ظاهرا داریم به خطا می رویم که از اخوان بعنوان جریان معتدل حمایت می کنیم اگر اسلام گراها تحت تاثیر اخوان سرکار بیایند فرصت برای رادیکالیزه شدن شرایط، روی کار آمدن رادیکال ها و صدور رادیکالیزم به مناطق دیگر فراهم می شود.
بر این اساس همانگونه که قابل پیش بینی هم بود در هفته اخیر صف آرایی در داخل و خارج مصر علیه اخوان المسلمین شدت گرفت. البته در درون اخوان هم افرادی نظیر کمال الهلباوی از بدست گرفتن قدرت توسط رهبری اخوان ابراز نگرانی کرده و آن را ریسک بالا ارزیابی کردند.
3- شورای عالی نظامی مصر برای آنکه فضای داخلی را علیه کاندیدای اخوان تنگ کند بطور غیررسمی از احتمال کاندیداتوری «عمر سلیمان» رئیس دستگاه امنیتی مبارک در 17 سال آخر حکومت او خبر داد. این مسئله واکنش فوری احزاب را سبب گردید ولی خود عمر سلیمان چندان فعال نشد و حتی دفتر او از عدم علاقه سلیمان به پست ریاست جمهوری خبر داد. و البته پس از این زمزمه کاندیداتوری سلیمان فرو ننشست و در محافل خبری ادامه یافت ولی واقعیت این است که عمر سلیمان هیچ شانسی برای انتخاب شدن ندارد و شورای عالی نظامی مصر هم در شرایطی نیست که بتواند او را در مجرایی غیر از انتخابات به مردم تحمیل کند.
تنها خاصیت مطرح شدن سلیمان این بود که افرادی نظیر ایمن نور، عمروموسی و صلاح ابواسماعیل کاندیدای لائیک ها، غرب زدگان و سلفی ها که طبعا شانسی در انتخابات ندارند در کانون اخبار قرار بگیرند و اخوان المسلمین متهم به ناتوانی در اداره فضای سیاسی و زمینه سازی غیرعمدی برای روی کار آمدن عمر سلیمان و بازسازی رژیم مبارک شود اما البته با توجه به اینکه تا زمان برگزاری انتخابات بیش از 6 هفته زمان وجود دارد بنظر می آید که این طرح تبلیغاتی زود به میدان آمده و لذا احتمال شکست آن وجود دارد.
4- شورای عالی نظامی مصر هم زمان با چالش با اخوان المسلمین با سلفی های وابسته به حزب النور هم وارد چالش شده است. انگشت گذاشتن نظامیان روی تابعیت آمریکایی مادر «حازم صلاح اسماعیل» باعث خشم سلفی ها و دو روز پیش به درگیری در یکی از محلات قاهره انجامید. صلاح اسماعیل که مواضع تندی علیه اخوان المسلمین و ایران دارد از سوی عربستان سعودی حمایت آشکار و همه جانبه می شود.
از این رو می توان گفت از آنجا که حتی اگر مشکل تابعیت صلاح اسماعیل حل شود او امکان پیروزی در انتخابات را ندارد، وقوع درگیری ها و در نتیجه به تعویق افتادن زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری احتمالی است که نباید از نظر دور داشته شود. بنظر می آید در صورتی که اخوان روی معرفی کاندیدا در عرصه انتخابات ریاست جمهوری پافشاری کند، از آنجا که احتمال پیروزی کاندیدای آنان، با توجه به نتایج انتخابات سه ماه پیش مجلس- زیاد است، درگیری های خشونت آمیز پیش روی مردم مصر خواهد بود.
5- نگرانی شدید غرب از بدست گرفتن قدرت در مصر توسط اخوان المسلمین می تواند به شرایط خاص در مصر منجر شود. طرح های غرب در مصر از یک سو از حمایت رهبران ارتش و نیروهای امنیتی و از سوی دیگر از حمایت دولت جنذوری و نیز احزاب و شخصیت های لائیک برخوردار است و دو کشور عرب-عربستان و قطر- هم از آن حمایت مالی و تبلیغاتی می نمایند این در حالی است که اخوانی ها به رغم داشتن اکثریت پارلمانی، هنوز در شرایطی قرار ندارند که بتوانند در برابر این روند بایستند و مشکلات جدی پیش روی خواهند داشت به عبارت دیگر شرایط کنونی مصر به سمت پیچیده تر شدن در حرکت است.
اخوان المسلمین در این میدان چند گزینه را پیش روی دارد؛ دست کشیدن از بدست گرفتن ریاست جمهوری و دولت، دست کشیدن از ریاست جمهوری و تلاش برای بدست گرفتن دولت، ائتلاف با احزاب همگرا با خود نظیر حزب الوفد و ناصریست ها و تقسیم ریاست جمهوری و کابینه بین خود، کنار آمدن با جناح عربستان در مصر و در نهایت رسیدن به توافق با نظامی ها از طریق دادن ضمانت به آنان برای حفظ موقعیت برتر نظامیان در ساختار سیاسی آینده.
اخوان المسلمین در چنین شرایطی بیش از هر زمان دیگری به انسجام نیاز دارد اما به نظر می آید این انسجام به اندازه لازم وجود ندارد. موضع جدید اخوان در بدست گرفتن ریاست جمهوری و دولت از سوی هم طیف های قدیم و جدید حمایت نمی شود. موضع جناح انقلابی تر اخوان این است که شرایط برای بدست گرفتن قدرت فراهم نیست و از آنجا که چنین امری جز با امتیازدهی و عدول از مواضع میسر نمی باشد لذا در شرایط فعلی باید از آن چشم پوشید.
بدنه اخوان المسلمین که عمدتا جوانان هستند روی معرفی کاندیدا و در عین حال عدم سازش با نظامیان، لائیک ها، غربی ها و کشورهایی نظیر عربستان تاکید دارند و جناح سنتی اخوان که نقطه اصلی تصمیم گیری در این سازمان هستند معتقدند که بدست گرفتن قدرت یک اصل است و درباره بقیه مسایل می توان توافق نمود.
موضع جدید اخوان المسلمین ضمن آن که برای مخالفان آن مخاطره آمیز است برای خود اخوان هم یک ریسک مهم به حساب می آید مهمترین چالش این است که اگر اخوان در شرایط دوره گذار، قدرت را بدست بگیرد و نتواند این شرایط پیچیده را به خوبی مدیریت نماید، با شکست فاحش انتخاباتی در دوره بعد مواجه می شود و این ناکامی می تواند برای مدت ها اخوان المسلمین را به حاشیه براند از سوی دیگر اقدام کنونی رهبری اخوان در معرفی کاندیدا بدگمانی هایی را حتی میان دوستان آن در منطقه پدید آورده است چرا که بعضی از مواضع اخوان از جمله مراوده با غرب برای آنان قابل هضم نیست و توجیه بردار بنظر نمی رسد.