«مطهری» و چند پرسش از روحانیت

استاد مطهری را باید شهید معرفت دانست. ایشان شهید معرفت خود شد و به خاطر دانستن چیزهایی که گویی نباید می دانست و به خاطر گفتن چیزهایی که نباید می گفت، ترور شد. جالب است که اولین نمونه های خشونت و ترور بعد از انقلاب به دست کسانی صورت گرفت که مدعی آزاداندیشی، نواندیشی و قرائت تازه از دین بودند. شهید مطهری در واقع به این دلیل کشته شد که تمایز معرفتی را بین دیدگاه ها و اندیشه های مختلف دراین دوران به وضوح بیان کرد و مجامله و تعارف را کنار گذاشت. او در دو جبهه درگیر شد و از هر دو جبهه مورد صدمه و حمله قرار گرفت. ازیک طرف جریاناتی که به نام نواندیشی و قرائت تازه از دین و به نام اسلام منهای حوزه شروع کردند به تولید اسلامی که در منابع اصیل دینی اثری از آن نبود و بلکه در تضاد با مقصد و مقصود دین بود یعنی گاهی محکمات دین را نقض می کرد.
جبهه دوم هم جبهه ای بود که استاد مطهری از آن تحت عنوان تحجر، قشری گری و رکود وجمود یاد می کرد. به عنوان نمونه باید به کتاب «اسلام و مقتضیات زمان» ایشان و نیز به رساله ای که در باب حجاب نوشت و نقدی که یکی از آقایان آن موقع به نظرات ایشان نوشت و جوابی که شهید مطهری به انتقادات او دادند اشاره کرد. او استاد را متهم کرده بود که شما تحت تاثیر فضاسازی های روشنفکری، زن را از خانه به عرصه اجتماع کشانده اید و دارید برای این بدعت، توجیه شرعی و فقهی درست می کنید. چون شهید مطهری درآن تالیف حضور زن در صحنه فعالیت های اجتماعی از قبیل سیاست، اقتصاد و علم را کاملا جایز می داند و در بحث هایش می گوید: من خوشوقتم که از اولین کسانی بودم که راه حضور زنان را درصحنه جامعه، درعرصه علم و فرهنگ و سیاست با حفظ حجاب و عفت و حیای اسلامی باز کردم و از کسانی بودم که در این مسیر موثر واقع شدند.
درکتاب «پیرامون جمهوری اسلامی» ایشان به وظایف حوزه های علمیه، نقش زن در جمهوری اسلامی، اهداف روحانیت در مبارزات و آزادی عقیده اشاره می کند. این ها مسائل مهمی است که ایشان می گوید، ما باید در نظام جمهوری اسلامی مواجهه درستی با این مسائل داشته باشیم. یعنی یک تحول در روش کار روحانیت، یکی حل مساله حقوق و تکالیف زن درجامعه جدید، یکی تکلیف و اهداف روحانیت و یکی مساله آزاد عقیده و اندیشه و نحوه ساماندهی به گفت وگوها و مناظرات علمی درجامعه،همان چیزی که امروز از آن تعبیر به آزاداندیشی می شود.
درکتاب «پیرامون انقلاب اسلامی» نیز ایشان غیر از ایراد مباحثی در رابطه با تعریف آزاد تفکر و آزادی عقیده، راجع به عوامل انقلاب اسلامی نیز مباحثی را مطرح می کند. دراین اثر تبیین می کند که مراد ما از آزادی عقیده چیست. ایشان از آزادی تفکر دفاع می کند و در برابر آزادی عقیده ان قلت می آورد، اشکالات منطقی مطرح می کند و می گوید، آزادی عقیده مفهوم درستی ندارد و در معنا و مفهومی که مطرح می شود قابل مناقشه و خدشه است. به غیر از این، استاد سخنرانی های دیگری نیز در همین زمینه ها دارند و می گویند که اگر این مسائل را درست حل نکنیم و از عهده اش درست بر نیاییم نظامی که بعد از انقلاب تشکیل داده ایم در خطر است.
مسئله عدالت اجتماعی، مسئله استقلال و آزادی، بحث معنویت و اخلاق در انقلاب اسلامی و نیز بحث روحانیت و انقلاب اسلامی من دو بخش از این مطالب را می خواهم به صورتی گذرا و با تکیه بر عبارات ایشان اشاره بکنم و در لابه لای این فرمایش ها نکته هایی را که مدنظر دارم، خدمتتان عرض می کنم.
در باب تکلیف نظری روحانیت، استاد مطهری وظایف حوزه های علمیه بعد از پیروزی انقلاب را تشبیه می کند به اوضاع پیش از زمان حضرت باقر(علیه السلام) و دوران امام صادق(علیه السلام) تا دوران امام رضا (علیه السلام) و حتی زمان امامت حضرت امام جواد (علیه السلام). تعبیر ایشان این است که در یک دوره ای استقرار اسلام و دفاع از اسلام، احتیاج به جهاد و شهادت و خون و شمشیر داشت اما در دورانی دیگر که ظاهرا یک نظام دینی و جامعه دینی مستقر شده است و با وجود انحرافی که به دست بنی امیه و بنی عباس صورت گرفته و صاحبان حقیقی دین در عزلت و انزوا و تحت فشارند اما صورت مسئله عوض می شود. در این وضعیت دیگر حمله به اسلام با شمشیر و لشکر صورت نمی گیرد؛ صحنه مبارزه تغییر کرده است: مبارزه، صحنه مبارزه فرهنگی است. دیگر در زمان امام باقر(علیه السلام)، امام صادق(علیه السلام) و حضرت رضا(علیه السلام) کشته شدن و به استقبال شهادت رفتن هم این مشکل را حل نمی کند؛ ممکن است مشکل دیگری را حل کند اما در برابر این مشکل، کارگشا نیست.
دورانی است که چون فتوحات اسلامی گسترش پیدا کرده است، انواع مکاتب و ادیان مختلف از غرب و شرق، ترجمه شده اند و به جهان اسلام راه یافته اند، مسلمین با فرهنگ ها، مذاهب و عقاید مختلف آشنا شده اند و حتی در داخل جهان اسلام جریان های کلامی تحت تاثیر این ترجمه ها به وجود آمده است و دورانی است که اسلام باید سخن گویان حکیم، عاقل و دقیقی داشته باشد که بتوانند در برابر تمام این جریانات مختلف موضع دین را روشن کنند. به دنبال انقلاب، آزادی از راه می رسد و آزادی با خودش تضاد افکار و عقاید می آورد. بحث های کلامی و فلسفی جدیدی مطرح می شود و در این هنگام دیگر شمشیر کاری از پیش نمی برد و سلاح مناسب، کتاب و قلم و تفکر است.
وظیفه امام صادق(علیه السلام) در رویارویی با اندیشه های مختلف از فرقه های کلامی، فقهی و فلسفی بگیرید تا مذاهب یهود و مجوس و کاتولیک تا مکاتب مادی و دهری و ماتریالیستی این بود که در این جبهه وارد عمل بشوند و مکتب را به درستی عرضه بکنند و نشان بدهند. اوضاع زمانه به گونه ای شده است که حق را از باطل دشوار بتوان تمییز داد، زیرا در کنار عرضه های دینی عرضه های دیگری هم مطرح شده و در این موقعیت اصلی ترین وظیفه رهبر دینی و رهبران دینی این است که تحریفات و انحراف ها را به زبان دقیق، روشن و منطقی تبیین بکنند و راه درست را نشان بدهند. اگر امام حسین(علیه السلام) هم در زمان امام صادق(علیه السلام) یا امام رضا (علیه السلام) بودند شمشیر نمی کشیدند و همان کاری را می کردند که امام صادق(علیه السلام) و حضرت رضا(علیه السلام) کردند. در این موقعیت شمشیر دیگری به کار می آید. شهید مطهری هنوز انقلاب پیروز نشده می گفت: برای نهضت ما نیز چنین آینده ای که در آن بازار عرضه افکار داغ باشد، قابل پیش بینی است و بنابراین لازم است که روحانیت ده ها برابر گذشته خود را تجهیز کند.
روحانیت احتیاج به برنامه ریزی و کار منظم و حساب شده دارد. در برابر روحانیت، مردم و خواص جامعه قرار دارند که به مراتب بیش از گذشته به شنیدن حرف درست و دریافت آموزه های دین احتیاج دارند. روحانیت باید به سرعت به فکر چاره بیفتد و تا این سیل عظیم به راه نیفتاده، خود را برای مقابله با آن آماده کند. این ها پیش بینی ها و اخطارهای استاد مطهری است قبل از این که انقلاب پیروز بشود. ایشان می گوید، من پیش بینی می کنم که وقتی انقلاب پیروز بشود، چون فضا باز می شود و آزادی می آید، یک مرتبه انواع مباحث و دیدگاه های مختلف همه عرضه و سرازیر خواهد شد.
بنده پیشنهاد می کنم که حتما هم مدیریت حوزه و هم طلاب محترم چه بخش خواهران و چه بخش برادران به موضوعات و محتوای کتاب «پیرامون جمهوری اسلامی» توجه کنند. به شما بگویم: این ها کارهایی است که اگر نکنیم قافیه را باخته ایم. اگر نتوانیم تولید فکر کنیم، اگر باب اجتهاد به معنای دقیق کلمه در حوزه های علمیه باز نشود یعنی اگر شروع نکنیم به فکر کردن در عرصه های مختلفی که چه در اصول چه در فروع مواجهه با دین وجود دارد و ایده های بدیع و معتبر در این قضایا طرح نکنیم، قافیه را باخته ایم. فکر نکنیم یک انقلاب را یک نظام را یا یک مردمی را فقط با شهید شدن و شهید دادن می شود حفظ کرد. در موقعیت هایی کشته شدن هم تاثیری ندارد؛ وقتی که سرزمین فکر یک جامعه و قلمرو اخلاق یک جامعه دارد اشغال می شود، روش دفاع، روش مقاومت در برابر اشغالگران فکری و معنوی، همان روش فکری و معنوی است.
البته در این دوران ما از جهاتی، هم دورانی شبیه دوران حضرت امیر (علیه السلام) و امام حسن (علیه السلام) و سیدالشهدا(علیه السلام) را تجربه کردیم و هم دوران حضرت باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) و حضرت رضا(علیه السلام). اما در شرایط فعلی، راه اساسی صیانت از دین، اجتهاد و تولید فکر است. راهش این است که عقل جمعی حوزه های علمیه بیدار بشود، با مشاوره، با مناظره، با گفت وگو، با تفکر، با پژوهش، با برگزاری کرسی های پاسخ به شبهات و کرسی های نظریه پردازی منتها در چارچوب دین و محکمات عقل و شرع. شهید مطهری هنوز انقلاب پیروز نشده بود به این قضایا اشاره می کرد و حتی سرفصل های اصلی موضوعاتی را که باید بحث بشود، ذکر می کرد. ایشان می گفت: حوزه های علمیه مسئول پاسداری از ایمان جامعه اسلامی هستند: دفاع از اصول و فروع اسلام از دیدگاه شیعه و تعلیم و تبلیغ و پاسخ گویی به نیازهای مردم.
ولی دشواری این مسئولیت در همه زمان ها یکسان نیست و بستگی دارد به درجه تمدن و سطح فرهنگ آن جامعه و میزان آگاهی مردم از مسائل مختلف و نیز بستگی دارد به درجه فعالیت نیروهای مخالف و اشاره می کنند به روایت «العالم بزمانه لایهجم علیه اللوابس» روحانیتی که می داند درچه دوره ای، در چه عصری و در چه جامعه ای زندگی می کند و می فهمد که در آن شرایط چگونه باید از اسلام حرف زد، با چشم باز مسائل را می بیند و پامال شبهات و اشکالات و یورش های فکری نمی شود. ایشان می گوید که می خواهم استفاده کنم از عکس این روایت تا معنای روایت مقداری ملموس تر بشود: «الجاهل بزمانه یهجم علیه اللوابس».
حوزه و روحانیتی که دوران خودش و جامعه خودش را نمی شناسد و نمی داند اطرافش چه اتفاق هایی می افتد، پامال می شود و نمی تواند وظیفه اش را انجام دهد. ثمر و نتیجه چنین حوزه ای، روحانی ای می شود که حتی فرزند خودش را دختر و پسر خودش را نمی شناسد. می خواهد جامعه را با دین آشنا کند در حالی که با فرزند خودش نمی تواند تفاهم بر قرار کند؛ فرزندش نمونه ای است از وضعیت جامعه ای که بیرون از حریم کاشانه اش می گذرد. یکی از چیزهایی که خیلی ضرورت دارد این است که حوزه علمیه و طلبه ها جامعه را بشناسند و ببینند در جامعه و در هر صنفی چه می گذرد. مشکلات واقعی افراد چیست. سؤالاتشان چیست و این پرسش ها را چگونه باید پاسخ گفت. اگر روحانیت، منقطع از مردم و واقعیت سپری کند و با جامعه ای که بناست آن را هدایت کند، رابطه نداشته باشد کار به جایی می رسد که ارتباط بین گوینده و شنونده قطع می شود؛ شما چیزهایی می گویید و آن ها چیزهای دیگری می شنوند البته اگر بشنوند.
گاهی از اوقات نیز شما چیزهایی می گویید و گوش نمی کنند، گاهی گوش می کنند اما نمی شنوند و گاهی می شنوند اما چیز دیگری می شنوند.
شهید مطهری می گفت: روحانی باید بداند که چه عواملی دست اندرکار ساختن جامعه به میل خود هستند؛ چه بذرهایی در زمان حاضر پاشیده می شود که در آینده سر بر خواهد آورد؛ روزگار آبستن چه حوادثی است: روحانیت باید این قدر در متن جامعه حاضر و آشنای به فضای اجتماع باشد که بتواند پیش بینی کند تا پنج سال دیگر، ده سال دیگر چه سؤالاتی مطرح می شود و چه اتفاقاتی می افتد؛ باید خود را برای چه چیزهایی آماده کرد؛ چه مسائلی بعد از این ممکن است پیش بیاید؛ دوره قبل چه سؤالاتی بیشتر مطرح بوده و در شرایط فعلی چه سؤالاتی بیشتر نفوذ دارد و در آینده ممکن است به کدام سمت برویم.
ایشان بر این نکته تأکید داشتند که بی توجهی روحانیت به منزله قشری که مسئول هدایت و زعامت جامعه است، نسبت به آگاهی به اوضاع، خطر بسیار زیادی دارد. می گویند، اگر وضع امروز را با زمان مشروطیت و پیش از مشروطیت مقایسه کنیم، به این نتیجه می رسیم که آن روز مخاطب روحانیت یک جامعه بسته و راکد بود. این ها نمونه هایی از عبارات شهید مطهری است. جامعه ای بسته و راکد بود که هیچ واردات فکری جز آن چه از حوزه های علمیه می آمد نداشت؛ مردم در هر منطقه ای یک عالم داشتند و در کنار آن عالم دینی کس دیگری نبود که یک چیزی خلاف آن بگوید.
ایشان می گوید اگر از آن حوزه ها جز رساله علمیه یا کتاب هایی در حدود جلاءالعیون، حلیه المتقین یا معراج السعاده صادر نمی شد، به آن علت بود که آن جامعه نیز مصرف فکری بیش از این ها و غیر از این ها نداشت. چیز دیگری به آن جامعه عرضه نمی شد. نظام های اخلاقی دیگری غیر از این ها و یا ده ها نظام فکری متغایر مطرح نبود. صرفاً همین ها بود. از این رو ممکن بود برای جامعه سؤالی به وجود نیاید. شبهه ای به وجود نمی آمد. بعد استاد مطهری اضافه می کند، ولی امروز این توازن به شدت به هم خورده است. امروز به طور مستمر از طریق مراکز آموزشی، مؤسسات آشکار و پنهان نشر کتاب، وسایل ارتباط جمعی از قبیل صداوسیما، سینما و نشریات روزانه، ماهانه و سالانه، کنفرانس ها و همایش ها، برخورد با مردمی که از کشورهای دیگر می آیند یا از طریق مسافرت، به خارج کشور می روند (و حالا باید اضافه کرد: ماهواره ها و اینترنت و غیره) هزاران نوع و روش زندگی و اندیشه و اخلاق بشری به جامعه عرضه می شود. این طور نیست که جامعه نشسته باشد و گوشش فقط در اختیار ما باشد و فقط ما باشیم که با جامعه مکالمه می کنیم.
اندیشه هایی که از حوزه های دینی و توسط شخصیت های مذهبی در خارج از حوزه صادر می شود اگرچه نسبت به سده پیش، پیشرفت کرده است، در قیاس با آن چه از مراکز و مراجع علمی و فلسفی دیگر به داخل کشور صادر می شود، رقم بسیار ناچیزی و نزدیک به صفر است. بعد ایشان می گوید، حتی خود حوزه های علمیه نیز الان از بازارهای پررونق اندیشه هایی است که از کانون های ضدمذهبی و غیرمذهبی صادر و وارد حوزه می شود.
ایشان همان زمان هم می گفت که امروز حتی طلبه هایی را می بینیم که تحت تأثیر مارکسیسم اند، طلبه هایی که تحت تأثیر لیبرالیزم اند. جمله کلیدی شهید مطهری این جمله است که می گوید: «اینجاست که هر فرد متدین آگاه، ضرورت تجدیدنظر در برنامه های حوزه های علمیه را شدیداً احساس می کند.» البته باید توجه کنیم که منظور از تجدیدنظر، چه نوع تجدیدنظری است، چون ممکن است بعضی ها تا بگوییم تجدیدنظر، قرائت های انحرافی از تجدیدنظر را پیش بکشند، چنان که گفته اند. به مجرد این که می پرسیم چطور تجدیدنظر کنیم، می گویند دیگر کتاب های فقه و اصول و همه این چیزها را تعطیل کنید. نه، شهید مطهری این پیشنهاد را نمی داد!
ایشان تصریح می کرد: «نکته ای که ضرورت دارد از آغاز مورد توجه قرار گیرد، این است که هرگونه تجدیدنظر و تحول در برنامه های حوزه های علمیه باید براساس همان فرهنگ غنی و قدیم اسلامی و ادامه همان راه و تسریع در حرکت آن و آفت زدایی از آن بوده باشد... لازم به تأکید است که هرگونه تجدیدنظر مبنی بر جایگزین ساختن یک فرهنگ دیگر به جای فرهنگ اصیل هزار و سیصد ساله اسلامی، خیانت به اسلام و مسلمین است و نتیجه ای جز کشاندن امت اسلامی به دامن فرهنگ و تفکر بیگانه شرقی یا غربی و چپ یا راست ندارد.»
یا در نمونه ای دیگر شهید مطهری به رساله ها و توضیح المسائل ها اشکالاتی می کرد، در اصل استاد به نظام توضیح المسائل نویسی در کشور اشکال و انتقادی به این مضمون وارد دانسته که اگر کسی از خارج جهان اسلام توضیح المسائلی را بردارد و به او بگویند این ها احکام دین است و این فرد از ابتدا تا انتهای توضیح المسائل را ببیند و سپس بپرسد که «آیا همه مسائل مورد نظر دین و شریعت محدود به این موارد شده است؟» چه جوابی برای او داریم؟ یعنی همه مسائل اصلی را که یک انسان در زندگی فردی و اجتماعی اش در حوزه های مختلف با آن ها برخورد می کند، برشمرده اید و در نهایت شده است این؟ شهید مطهری می گوید، یکی از اشکالات مهمی که به روال اجتهاد و مرجعیت در حوزه های ما وارد است این است که اولا از بخش های اصلی و عمده اسلام- که مسائل اصول عقاید و مسائل نظام های اجتماعی است- غفلت شده است. به یاد داریم که امام(ره) می فرمود، آیات غیرعبادی قرآن کریم، عبادت به معنی الاخص یعنی آیات عقایدی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی قرآن که به اصطلاح فقه اکبر می گویند، بیش از صد برابر آیات فقهی به معنی الاخص است. بیش از صد برابر. معنی این نسبت این است که بیش از صد برابر آن چه راجع به دماء ثلاثه و نجاست و طهارت و این ها در حوزه های علمیه بحث می شود، باید مباحثی راجع به عقاید اسلام، فرهنگ اسلام، نظام های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و تربیتی اسلام بیرون بیاید و منتشر شود، در حالی که این چنین نیست.
سپس ایشان می گوید، درنظام تدوین و صدور توضیح المسائل به جامعه به مسائلی که در شرایط فعلی مردم واقعا گرفتارش هستند نمی پـردازید. بعضا مسائلی در توضیح المسائل ها چاپ می شود که در تمام عمر مراجعه به آن یک بار هم نه اتفاق افتاده نه اتفاق خواهد افتاد. درکنارش مسائلی که شما روزانه به دفعات با آن درگیرید و حکم شرعی می طلبد و باید معلوم شود که شرع راجع به این قضیه چه می گوید، کاملا مسکوت است. نه این که جامعه نمی داند بلکه خود طلاب و روحانیت هم نمی دانند؛ برای این که اصلا راجع به چنین مسئله ای وقت نگذاشته ایم و فکر نکرده ایم. همین الان می شود مسائل متعددی را بشماریم که جامعه و حکومت از حیث نظری و عملی گرفتارش است اما بلاتکلیف مانده است. مسائل گوناگونی که وجود دارد و هیچ کس راجع به این ها فکر نکرده است، برای این که اصلا این سوال مطرح نمی شود. چرا مطرح نمی شود؟ چرا گروه های تحقیقاتی و محافل حوزوی نمی نشینند راجع به این مسائل فکر کنند؟ چرا طلبه ها گروه بندی و سازماندهی نمی شوند تا زیرنظر علما و اساتید فاضل شروع به پــژوهش کنند؟ چرا منابع و امکانات مالی در اختیار این ها قرار نمی گیرد؟ ممکن است درسال های اول آثار خام و مقدماتی بیرون بیاید اما در نهایت جریان پخته می شود و حرکتی صورت می گیرد.
شهید مطهری می گفت: متاسفم که بگویم امروز درحوزه های ما اجتهاد وجود ندارد. می گوید اغلب افراد کسانی اند که همین درس و بحث هایی که یاد می گیرند همین ها را باز به افراد بعدی یاد می دهند. محفوظات دارند ولی اجتهاد نمی کنند. ایشان می گوید که اجتهاد یعنی حل کردن مسائل حل نشده ولی اجتهادی که الان درحوزه مرسوم است، پاسخ مجدد دادن به مسائل قبلا حل شده است. شهید مطهری این پرسش را وارد می کند که الان به چه کسی مجتهد می گوییم؟ کسی که مسائلی را که فقهای قبل راجع به آن بحث کرده اند، تکرار می کندو در این لایه متوقف می شود.
تصریح کنیم که با طرح این انتقاد نمی خواهیم ارزش کار فقها و تراث فقهی اسلام و شیعه را زیر سؤال ببریم. به نظر ما فقه شیعه بی نظیر است و بی تردید یکی از بزرگترین تراث فقهی و حقوقی همه ادیان و مذاهب را شیعه دارد. از دقت نظر فوق العاده ای بهره مند است و به تعبیر امام این روش فقاهت جواهری یک روش اجتهادی بسیار قدرتمند و بی نظیر است که باید در فقه شیعه باقی بماند.
اما اشکالی که شهید مطهری می گرفت و به نظر بنده نیز وارد است، به این شرح است که می گوید ثمره تلاش ذهن های قوی و زبده حوزه های علمیه چیست؟ می بینیم مسائلی را که فقهای قبلی راجع به آن بحث کرده اند مثلا راجع به استقبال الی القبله در باب صلوه و به نتیجه رسیده است، باز تکرار می شود. این قبیل موارد، مسائل لازم و مهمی است و باید هم بحث شود ولی هنر مجتهد نباید به این محدوده محدود شود و در این مرتبه بماند، به قول استاد مطهری، مجتهد ما می آید حداکثر یک الاحوط را می کند الا قوی یا الاقوی را می کند الاحوط. این ها عین جملات شهید مطهری است. توجه داشته باشید که مطهری فرق می کند با روشنفکرانی که با ادعای روشنفکری دینی، حوزه و روحانیت و فقه و همه این میراث با ارزش را زیرسؤال می برند.
مطهری یک فقیه و متکلم استثنایی و کم نظیری است که درد دین دارد و برای دفاع از دین در برابر خطوط انحرافی و التقاطی کشته شده است. حضرت امام که خودش یک مرجع عالی قدر است و حکومت دینی تشکیل داده است، چرا می گوید، اجتهاد مصطلح و معمول در حوزه ها برای اداره حکومت و جامعه کافی نیست؟
جریانات انحرافی ضد روحانیت که داعیه دار اسلام منهای روحانیت اند، راه حل انحرافی شان این است که این درخت روحانیت را که درخت کهن سالی است از ریشه بکنیم و به جایش نهالی به نام روشنفکری دینی بکاریم. با روحانیت نمی شود مسائل را حل کرد. خارج از حوزه های علمیه یک فضای روشنفکری می سازیم و به این طریق اسلام خارج از حوزه را تعریف می کنیم. شهید مطهری می گوید، کندن ریشه درخت روحانیت، یعنی کندن ریشه درخت اسلام؛ اسلام منهای روحانیت، یعنی اسلام منهای اسلام و تصریح می کند که اگر روحانیت را از اسلام بگیریم و بگویند اسلام منهای حوزه علمیه پیش رود، اگر حوزه کنار برود و حذف شود، مطمئنم که همان بلایی که بر سر مسیحیت و ادیان دیگر آمد به صدسال نرسیده بر سر اسلام نیز خواهد آمد.
درمقابل، عده دیگری می گویند، نخیر، روحانیت در همین وضعیتی که هست خوب است. هیچ عیبی ندارد. آقای مطهری می گوید نخیر: نظام حوزه و روحانیت آفت زده است. این درخت بیمار است و به وظیفه اش درست عمل نمی کند. بسیاری از سؤالات را بدون جواب زمین گذاشته اند و جوابی نداده اند. اجتهاد نمی کنند و از بسیاری از مسائل و مشکلات نظری و عملی که جهان اسلام گرفتارش است نه آگاه اند نه وارداند نه راه حلی داده اند. استاد مطهری می گفت: دو راه وجود دارد یک راه برون رفت، راه پیشنهادی جریان روشنفکرمآبی و جریان های متمایل به تفکرات سکولار و لائیک است که می گوید این درختی را که شما می گویید آفت زده است را مثل دندانی که درد می کند از ریشه بکنیم. ایشان می گوید این خیانت به اسلام است. می گوید راه برون رفت، این است که اول بپذیریم این درخت آفت زده است یعنی بپذیریم حوزه و روحانیت درست به وظیفه خودش عمل نمی کند و دوم این که این درخت را آفت زدایی بکنیم نه این که از ریشه بکنیم. می گوید راهش این نیست که ببینیم مارکسیست ها یا لیبرالیست ها چه می گویند، روشنفکرمآب ها چه می گویند و هرچه آنها می گویند ما هم همان کار را بکنیم. فرضا اگر گفتند این بخش از فقه را دور بیندازید ما هم بپذیریم یا اگر گفتند کلامتان را عوض کنید و تبدیل کنید به کلام مبتنی بر اصول دیگری، ما نیز منفعلانه قبول کنیم.
نخیر، ما هیچ چیز از دستاورد گذشته خود را دور نمی ریزیم. به همه اش افتخار می کنیم و پای همه اش محکم می ایستیم، منتهی در این نقطه متوقف نمی مانیم. باید راه بیفتیم و پیش برویم. ما که نمی توانیم تا دویست سال دیگر مسائلی را جواب بدهیم و بحث بکنیم که پانصد سال پیش مطرح شده و جوابش را هم داده اند. ما باید مسائلی را که الان مطرح است، جواب بدهیم. آقای مطهری می گوید: «اجتهاد یعنی حل کردن مسائل حل نشده اما اجتهادی که الآن در حوزه هاست یعنی تکرار مداوم پاسخ مسائلی که حل شده است.» به طور مستمر همان پرسش هایی را که قبلا جواب داده ایم هی همان ها را بیاییم جواب بدهیم. آخر مسائل ما که فقط این ها نیست. هر تحولی که بخواهیم در حوزه ایجاد بکنیم، باید از همان جوهر حیاتی نیرومند خود حوزه باشد؛ از خارج حوزه با فرهنگ غیردینی و غیرحوزه ای اصلاح حوزه را نمی پذیریم چون انحراف حوزه است نه اصلاح حوزه.
ایشان می گفت: «هرگونه تجدیدنظر مبنی بر جایگزین ساختن یک فرهنگ دیگر به جای فرهنگ اصیل هزار و سیصدساله اسلامی، خیانت به اسلام و مسلمین است و نتیجه ای جز کشاندن امت اسلامی به دامن فرهنگ و تفکر بیگانه شرقی یا غربی، چپ یا راست ندارد.خوشبختانه تحولات جدید و پیشرفتهای علوم جدید ضمن این که مسئولیت ها را دشوارتر و سنگین تر کرده، فرصت های بسیار مناسبی نیز به وجود آورده و اصالت فرهنگ اسلامی را روشن تر و زمینه شکوفایی آن را فراهم تر کرده است. حوزه های علمیه ما اگر از محدودیت های مصنوعی که خود برای خود به وجود آورده اند، خارج گردند و وبا استفاده از پیشرفت علوم انسانی جدید به احیای فرهنگ کهن خود و آراستن و پیراستن آن بپردازند و آن را تکمیل نمایند و به پیش سوق دهند (که آمادگی تکامل و پیشروی دارد) می توانند از این انزوای حقارت آمیز علمی خارج شوند و کالاهای فرهنگی خد را در زمینه های مختلف معنوی، فلسفی، اخلاقی، حقوقی، روانی، اجتماعی، تاریخی با کمال افتخار و سربلندی به جهان دانش عرضه نمایند.»
جالب این که همین نکات سردستی که آقای مطهری متذکر شده اند در این سال های پس از انقلاب وارد طراحی و اجرایش نشده ایم و یا عملکرد خیلی ضعیفی داشته ایم. ایشان می گفت من همین الآن دو دسته وظایف برای حوزه های علمیه می نویسم. یکی وظایف اصلی و درازمدت و دیگری وظایف فعلی و فوری که همین الآن باید شروع شود. هنوز انقلاب پیروز نشده که آقای مطهری این حرف را می زند.
وظایف اصلی و افق هایی که باید برنامه ریزی کنیم تا در دهه های پیش رو به آن برسیم عبارتند از:
1- «احیای همه علومی که هم‌اکنون جزء علوم اسلامی محسوب می‌شود از تفسیر، حدیث، درایه، رجال، فقه، اصول، ادبیات، تاریخ اسلام، تاریخ ملت های مسلمان، کلام اسلامی (در کلیه فرقه ها)، فلسفه اسلامی، عرفان اسلامی، اخلاق اسلامی، منطق اسلامی، با توجه به سیر تحولی و تاریخی آن ها و مشخص ساختن نقش شخصیت هایی که در پیشبرد این علوم موثر بوده اند...»
شما بگویید این کار در این بیست و پنج سال پس از انقلاب صورت گرفت؟ یعنی ما سیر تحول تاریخی تمام علوم اسلامی را نوشتیم؟ شما می دانید یکی از فعالیت هایی که غرب کرده است، همین تاریخ نگاری ها و تاریخ سازی ها است. به عنوان نمونه کل سابقه ورود رشته ای به غرب دویست سال بیشتر نیست اما همین دویست سال تاریخ علم را طوری نوشته اند که هر کس این را بخواند، می پندارد این رشته علمی از دویست سال پیش شروع شده و پدر این رشته علمی هم فلان متفکر غربی است که بیشترین دروغ است؛ تمام این علوم یا در جهان اسلام شروع شد یا از قبل در هند و یونان و... شکل گرفته بود و با ورود به جهان اسلام پخته تر شد. شروع این علوم مدرن و حتی علوم انسانی، در جهان اسلام و حوزه های علمیه آن موقع بود، منتهی طلبه و دانشجوی ما اطلاع دقیق ندارد. ما تاریخ فقه را هم نمی دانیم؛ کدام یک از شما می تواند بگوید تاریخ فقه یا اصول یا سیر تحول مسائل کلام در تفکر شیعه چه بوده است؟
2- «حفظ و نگهداری و نگهبانی مواریث فرهنگی اسلامی، اعم از علمی و فنی، از طریق فهرست کردن و گرد آوردن در حد امکان».
یعنی سابقه تاریخی علم در جهان اسلام در همه حوزه ها معلوم شود و مشخص گردد که جهان اسلام دستاوردهای علمی اش در هر رشته ای چه بوده است؟ شما این کتاب های علوم انسانی غرب را که بخوانید- حالا این علوم پایه و کاربردی را بنده وارد نیستم؛ همین کتاب های علوم انسانی و علوم اجتماعی را که می بینم- به طور دقیقی ثبت کرده اند که در چه زمینه و زمانه ای چه نظراتی، توسط کدام متفکر ارائه شد و ایضا این که منجر به چه تأثیراتی شد. یک مجموعه اطلاعات شسته رفته دم دستتان است و می فهمید که از چه تاریخی این علم در غرب مطرح است و چگونه این سیر را طی کرده است. آن وقت فقه و اصول شما یا فلسفه شما بیش از هزار سال سابقه دارد اما به گونه ای که بایسته است، چیزی درباره اش نمی دانیم.
3- «برقراری رابطه علمی با همه مراکز علمی اسلامی در کشورهای عربی، آفریقایی، آسیایی، اروپایی و اطلاع از فعالیت‌های اسلامی در آن مراکز».
4- «ادبیات فارسی در جنبه‌های ارتباط با فرهنگ اسلامی و شناختن زبان فارسی به عنوان زبان دوم اسلامی». راهش هم خواندن و نوشتن است. طلبه های ما با ادبیات فارسی اصلا آشنا نیستند. با ادبیات قدیم فارسی، ادبیات جدید فارسی، با شعر و نثرش و ایضا با قواعد نگارش و دستور زبان باید انس و قرابت بیشتری بیابند.
5- «آشنایی با علوم انسانی جدید از قبیل روان شناسی، جامعه شناسی، جغرافی جهانی، تاریخ جهانی، در حد بیگانه نبودن».
یکی از نکاتی که اگر بخواهیم چیزی بنویسیم یا بگوییم، حتما باید رعایت شود- و در روایات هم مورد اشاره قرار گرفته- این است که اول خودتان را در جایگاه شنونده یا خواننده فرض کنید و بسنجید که اگر در موقعیت او بودید، از این مطالب چه درکی می داشتید و چه می فهمیدید.
منتها این سنجش نیازمند این شعور است که مخاطب تان را بشناسید تا بتوانید خودتان را جای او بگذارید. شما تا زمانی که او را نشناسید، چگونه می خواهید خودتان را جای او بگذارید. مراد جایگاه مکانیکی و مکان جسمانی او که نیست، مراد این است که با روحیات و افکار و دردها و ذهنیت او آشنا باشید و بدانید که او از چه زاویه ای حرف شما را گوش می دهد.
6- «اطلاع بر فلسفه اخلاق، تعلیم و تعلم مکاتب اخلاقی گوناگون قدیم و جدید و مقایسه آن‌ها با اخلاق اسلامی در حد اجتهاد و تخصص».
به عنوان نمونه آیا ما در حوزه ای مثل حوزه مشهد یک کرسی نقادی یا نظریه پردازی در باب فلسفه اخلاق داریم؟ شما می دانید که غربی ها بسیار بیشتر از ما راجع به اخلاق و فلسفه اخلاق بحث کرده اند و حتی این قبیل موضوعات را از زاویه دید غیر اسلامی بلکه الحادی بررسی کرده اند. این ها ضعف هست یا نیست؟ بعد تعجب می کنیم که چرا به حرف ما گوش نمی کنند. تازه من اخلاق را می گویم که در ظاهر از مسائل دیگر به مذهب نزدیک تر است.
7- «اطلاع بر فلسفه تاریخ و تعلیم مکاتب مختلف فلسفه تاریخ و روشن کردن فلسفه تاریخ از نظر قرآن در حد اجتهاد و تخصص.»
خواهش می کنم دقت کنید؛ آقای مطهری مدام می گفت: ما در فلسفه اخلاق مجتهد می خواهیم، نداریم. در فلسفه تاریخ مجتهد می خواهیم، نداریم. در علوم انسانی اسلامی مجتهد می خواهیم، نداریم. تازه ایشان می گوید ما در فقه هم مجتهد کم داریم! برای این که یک دنیا مسائل فقهی مطرح است که جوابش فراهم نیست. این اختلاف نظراتی که بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی پیش می آید و به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارجاع می دهند، مقداری از آن به قضایای سیاسی و شبیه به این بازمی گردد که بنده به این موضوعات نمی پردازم اما بخش های دیگرش مسائل فقهی است. نمونه اش این که دستگاه قضایی ما نیز در خیلی از مسائل، رویه واحد قضایی ندارد. بخشی از علل این وضعیت به شیوه مدیریت و اداره کشور بازمی گردد اما بخش دیگرش این است که حوزه های علمیه کار نمی کنند. ما باید دائم یک کرسی داشته باشیم که در مسائل حقوقی، بحث اجتهادی بکند. خواهش می کنم مجدد ببینید که آقای مطهری در انتهای تمام این بندهایی که اشاره فرموده اند تأکید می کنند بر مرتبه اجتهاد و تخصص.
8- «اطلاع بر مکاتب و سیستم های اقتصادی جهان و تعلیم و تعلم آن مکاتب و روشن ساختن اصول اقتصاد اسلام درحد تخصص و اجتهاد.»
ما چند نفر طلبه داریم که بتوانند در باب نظام اقتصادی اسلام بحث اجتهادی و تخصصی بکنند؟ چند نفرند که بتوانند با فلان مترجم یا فلان نظریه پرداز غربی یا غربگرایی که داخل کشور است، هماوردی کنند؟ البته دانشگاه هم تعریفی ندارد و تقریباً همه چیزش ترجمه است و این وضعیت ریشه در بی مسئولیتی و سستی دارد.
9- «شناخت ماهیت تمدن و فرهنگ اسلامی توأم با مقایسه با همه تمدن ها و فرهنگ های دیگر (مباحثی تطبیقی و مقایسه ای بین فرهنگ و تمدن اسلام با بقیه تمدن ها) و روشن ساختن اصالت آن و ممیزات آن و معرفی روح این فرهنگ.»
10- «تاریخ ادیان در حد آشنایی و بیگانه نبودن و احیاناً در حد تخصص و اجتهاد.» حوزه ما باید کرسی هایی داشته باشد که تمام ادیان و مذاهب مختلف را دقیق بشناسند. کلام و فقه شان را بدانند و بررسی کنند که چه اجزائش با اسلام هماهنگ است و چه اجزائش نیست و چه طور باید وارد بحث شد و نقد و رد کرد.
11- این بند خیلی جالب است. «تعلیم مکتب های رایج الحادی معاصر به صورت بسیار دقیق از قبیل مارکسیسم، اگزیستانسیالیسم، نهیلیسم (که در دوران استاد مطهری بیشتر مطرح بود) و غیره و نقد آن ها با موازین اسلامی.» یعنی باید در حوزه مشهد یا قم یک کرسی ثابت باشد و بگویند این کرسی مخصوص نقد مارکسیسم است، این کرسی مخصوص نقد اگزیستانسیالیسم است و... اگر می خواهیم در این دوره جدید بمانیم و بقا داشته باشیم، راهی جز این نیست و ایده کرسی های نقادی و نظریه پردازی، دقیقاً برای اجرایی کردن این طرح است.
12- «تعلیم مکاتب حقوقی قدیم و معاصر و مقایسه (آن ها) با حقوق اسلامی به عنوان حقوق تطبیقی.»
13- «فلسفه تطبیقی براساس تعلیم زنده ترین مکاتب فلسفی معاصر و مقایسه دقیق آن ها با فلسفه اسلامی.»
14- «منطق تطبیقی براساس تعلیم روش های منطقی جدید، بالخصوص منطق سمبلیک و مقایسه با منطق اسلامی.»
15- «سیره نبوی و سیره ائمه اطهار علیهم السلام به صورت تحلیلی و تفسیری.»
حوزه های علمیه لااقل این بند را که دیگر باید دنبال کنند؟ ما باید برای اقشار و رده های سنی مختلف جامعه و به اقتضای ویژگی های هرگروه تاریخ های تحلیلی مستندی داشته باشیم. برای دانش آموزان دبستانی به گونه ای، برای دانشجو به گونه ای، برای استاد دانشگاه به گونه ای دیگر و برای بازاری هم به اقتضای ویژگی هایش؛ برای همه این ها باید بتوانیم به صورتی مجزا فعالیت های تبلیغی داشته و سیره را تفسیر کنیم.
16- «مسائل قرآنی شامل تاریخ نزول آیات و سور، اعجاز قرآن، محکم و متشابه قرآن، ناسخ و منسوخ قرآن، معارف قرآن و غیره.»
این عرصه را هم در حوزه مشکل داریم. متأسفانه به این دروس، درس های جنبی می گویند. دروس جنبی، یعنی این که مهم نیست، دروس حاشیه است، اگر خواندید که خواندید اگر هم نخواندید، مهم نیست. انگار اگر فقط مسائل طهارت و نجاست را بخوانیم تمام است، گویی که این ها اصل دین است. همان طور که پیش از این هم متذکر شدم از مشکلات ما افراط و تفریط است؛ یک عده با اصل فقه و عنایت به احکام مخالف اند که این ها اصلاً منحط و منحرف اند. چون با اصل شریعت مخالف اند اما عده ای هم از این طرف، از اصلی و فرعی کردن اسلام غافل اند. آیا وضعیتی که الان در حوزه ها وجود دارد، با مراد و منظوری که در متن قرآن و سنت است واقعاً مطابقت دارد و هماهنگ است یا خیر؟ قرآن و سنت روی چیزهایی صد درجه تأکید کرده اند اما در حوزه می بینیم که راجع به آن ها نیم درجه تأکید می شود و گاهی اصلاً اشاره ای نمی شود و در مقابل، چیزهای دیگری هست که در قرآن و سنت و سیره پیغمبر و اهل بیت (علیهم السلام) نیم درجه بر آن تأکید شده است اما می بینیم که در فرهنگ مذهبی جامعه ما و در حوزه، صددرجه تأکید می شود. معنای این وضعیت این است که ریخت و هندسه اسلام به گونه ای که در متن کتاب و سنت است با آن گونه فرهنگ مذهبی که در جامعه متداول است یا در حوزه ها آموزش می دهیم، فرق اساسی دارد. دو گونه اسلام است. البته بی تردید، مشترکات دارد و بنده نمی خواهم بگویم چیزی که در حوزه و فرهنگ مذهبی ماست، اسلام نیست، این را نمی گویم. فردا عده ای نگویند که فلانی گفته است، اسلامی که در حوزه های علمیه است، اسلام نیست. چیزی که در فضای حوزه هست، اسلام است اما جزئی از اسلام است نه همه اسلام. باید به دو نکته توجه داشت:
اول این که موضوعات و مقولاتی که در حوزه هاست جزئی از اسلام است نه همه اسلام
دوم این که نوع درجه بندی و تأکید حوزه های علمیه راجع به مسائل نیز فرق می کند با آن چیزی که اسلام گفته است.
19- «نقش اساسی شیعه در علوم و فرهنگ اسلامی.»
20- «تاریخ جهادهای علمی و اخلاقی و اجتماعی شیعه». شهید مطهری بر این نکته تأکید داشتند که طلبه ها باید از این تاریخ مطلع شوند.
21- «بحث های مربوط به امامت، خصوصا با توجه به انحرافات جدید و اثبات امامت به طور عام و امامت هر یک از ائمه به نحو خاص».
22- «مسائل مربوط به وحی و نبوت و اثبات علمی بودن وحی».
23- «مسائل مربوط به معاد».
24- «مسائل مربوط به توحید».
25- «تخصصی و رشته ای شدن [علوم اسلامی] به علوم ادبی، تاریخی، اصول دینی، فروع دینی و غیره».
بعد ایشان اضافه می کرد که من می دانم این وظایف را در کوتاه مدت نمی شود اجرا کرد و نیاز به زمان دارد از این رو به موازات این وظایف، یک سری وظایف دیگری را برای حوزه های علمیه بیان می کند که همین الآن باید شروع بشود. نکته قابل توجه این است که شهید مطهری این مطالب را زمانی می گوید که انقلاب هنوز پیروز نشده است. می گوید حوزه از همین الآن باید به فکر بیفتد و اشاره می کند که آن چه فعلا در امکان مدرسین و محققین است و از هم اکنون باید شروع به کار شود عبارت است از:
الف) کلام جدید. البته با این توضیح که «کلام علمی است که دو وظیفه دارد: دفاع و رد شبهات و ایرادات به اصول و فروع اسلام و دیگر بیان یک سلسله تأییدات برای اصول و فروع اسلام (کلام قدیم تماما متوجه این دو قسمت است) و با توجه به این که در عصر ما شبهاتی پیدا شده که در قدیم نبوده و تأییداتی پیدا شده که از مختصات پیشرفت های علمی جدید است و بسیاری از شبهات قدیم در زمان ما بلاموضوع است همچنان که بسیاری از تأییدات گذشته ارزش خود را از دست داده است، از این رو لازم است کلام جدیدی تأسیس شود.» در ضمن باید توجه داشته باشیم که عبارت «کلام جدید» را اولین بار آقای مطهری به کار برده اند.
کلام جدید به معنای دفاع از اسلام و تشیع و رد شبهات و ایراداتی که به اصول و فروع اسلام امروز می شود نه اکتفا به شبهاتی که هزار سال به اسلام وارد می کردند و امروز اصلا مطرح نیست. البته نه به این معنا که کلام فعلی را دور بیندازیم؛ کلام جدید به این معناست که مبانی، همان مبانی است، روش تعقل و تفکر؛ همان روش است اما به سؤالات جدیدی باید جواب بدهیم. سؤالاتی که پانصد سال پیش که نه، بلکه پنجاه سال پیش مطرح نبوده اما الان مطرح شده است. ایشان موضوعاتی را در این عرصه پیش بینی کرده که الان ما گرفتارش هستیم. می گوید در کلام جدید لااقل این مسائل باید مورد بحث قرار گیرد:
یک) فلسفه دین؛ بخش عمده ای از کلام جدید مسیحی که امروزه ترجمه و وارد فضای معرفتی کشور می شود، همین مقولات فلسفه دین است. «فلسفه دین، علل پیدایش دین از نظر روان شناسان و جامعه شناسان، نظریات مختلفی که در این زمینه داده شده و همه نقض و طرد شده است، مسئله فطرت دینی و بحث عمیق انسانی درباره فطرت و فطریات، آینده دین و مذهب، مهدویت در اسلام.»
دو) «وحی و الهام از نظر علوم روانی جدید (مسئله نبوت).»
امروزه یکی از اصلی ترین بحث های کلام جدید، مسئله تعریف نبوت است، مانند همین مسائلی که از آن تعبیر به تجربه باطنی و تجربه معنوی می کنند و دریافت وحی توسط نبی را به مثابه یک تجربه روانی شخصی قلمداد می کنند. شهید مطهری آن موقع این فضا و شبهات را پیش بینی کرده بود.
سه) «بررسی مجدد ادله توحید با توجه به ایرادات و شبهاتی که ماتریالیست های جدید بر براهین توحید از جمله برهان نظم و برهان حدوث و برهان وجوب و امکان و غیره وارد کرده اند باتوجه به تأییدات جدید در همه این زمینه ها و...»
چهار) بحث امامت و رهبری از جنبه اجتماعی آن نه فقط از جنبه کلامی آن و مسائل ویژه حضرت رسول و قرآن و شبهاتی که در این زمینه وارد شده است.
ب) «فلسفه تاریخ با توجه به مکاتب قدیم و جدید از نظریه ابن خلدون گرفته تا نظریه توین بی در زمان حاضر و مخصوصاً نظریه مارکسیسم...»
ج) «فلسفه اخلاق مشتمل بر بیان همه فلسفه‌های اخلاق قدیم و جدید، مذهبی و غیرمذهبی و تدوین یک فلسفه اخلاق متقن اسلامی و به طور کلی بحثی در تعلیم و تربیت اسلامی.
د) «اقتصاد اسلامی با تبیین مشخصات اقتصاد سرمایه‌داری و اقتصاد سوسیالیستی و وجوه اشتراک و افتراق اقتصاد اسلامی با هر یک از آن‌ها.
ه) «فلسفه اجتماع از نظر تطبیقی و بیان اصول اجتماعی اسلام و جامعه ایده‌آل اسلامی.»
اگر حوزه این کارهایی را که آقای مطهری بیش از بیست و پنج سال پیش گفته اند، نکند و سریع دستی بالا نزنیم حتی بدون انحراف به روشنفکربازی و غرب گرایی و شرق گرایی دورانی می رسد که دیگر ممکن است حتی شمشیر کشیدن هم فایده ای نداشته باشد، حتی کشته شدن و شهید شدن هم ممکن است مشکلی از دین حل نکند. برنامه ریزی کنیم و وقتمان را درست استفاده کنیم. آسان نگیریم و همین موضوعاتی را که شهید مطهری گفته به تدریج و با دقت نظر وارد نظام حوزه بکنیم.
سردبیری: موارد 17 و 18 در اصل منبع هم موجود نبود.