پنج حلقه بیداری اسلامی در ایران

* در تحلیل جریان بیداری اسلامی، توجه به صبغه تاریخی آن تا چه اندازه مهم و در ارزیابی اتفاقات آینده راهگشا است؟
** تمام تحولات مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در یک بستر تاریخی شکل می گیرند. هیچ گاه این گونه نبوده که این تحولات فی البداهه و ناگهانی اتفاق بیفتند. انباشت مجموعه ای از حوادث در طول زمان معمولاً به آمادگی یک جامعه برای تحول یا حرکت می انجامد.
در کشورهای منطقه که شعله ی انقلاب در آنها بالا گرفته و ما شاهد بیداری اسلامی در آنها هستیم، انباشتی از ظلم و جنایت و استعمار از گذشته تا کنون وجود داشته و البته برای این که این انباشت حوادث به انقلاب تبدیل شود، نیاز به شرایط خاصی هم بوده است. با فراهم شدن این شرایط ویژه است که جریان بیداری به نقطه ی انفجار می رسد و انقلاب رخ می دهد. جالب است که حضرت امام رحمه الله از انقلاب اسلامی ایران با عنوان »انفجار نور« یاد می کنند و این انفجار نور، همان بیداری است.
بنابراین ارائه ی یک تحلیل صحیح از بیداری اسلامی، بدون توجه به تجربیات حداقل دویست ساله ی اخیر کشورهای اسلامی و از جمله تجربیات کشور خودمان امکان پذیر نیست. اگرچه برخی محققین پا را فراتر گذارده و ریشه های این بیداری اسلامی را در مبارزات انبیاء علیهم السلام، مبارزات صدر اسلام و قیام حضرت سیدالشهدا علیه السلام جست وجو می کنند. این تحلیل تاریخی سبب می شود که انگیزه ی مخاطبان برای قیام، عمق بیشتری پیدا کند. مثلاً وجود مفهوم «عدالت» در اندیشه ی اسلامی و در تاریخ اسلام، به تنهایی یک نیروی انگیزشی قوی در میان مسلمانان است.
در مهم ترین مرحله، جریان دینی ما به این نتیجه رسید که نباید به هیچ کدام از این جریان ها دل ببندد و همین کار را هم کرد. دهه ی چهل شمسی به بعد، دوران باروری تفکر و اندیشه ی دینی و به تعبیر درست، بیداری اسلامی در دوران معاصر ما است؛ دورانی که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57 شد.
برای تحلیل اتفاقات منطقه حتماً باید به ریشه های تاریخی آن مراجعه کنیم. باید بررسی کنیم که در اولین مواجهه ی ما با غرب چه اتفاقاتی افتاد. اولین ضرباتی که غرب به ما وارد کرد چه بود؟ جهان اسلام چه عکس العمل هایی نشان داد و این عکس العمل ها چه نتایجی داشت؟ برای همین است که ما در این ریشه یابی به سراغ امثال مرحوم سید جمال الدین اسدآبادی و علمای شیعه می رویم و این سیر را ادامه می دهیم تا به مراجع متأخر می رسیم و عملکرد آنها را مورد بررسی قرار می دهیم تا بتوانیم به ظرفیت های موجود در روابط مقاومت جویانه ی مراجع و مدل های تهاجم غرب پی ببریم و بر آن اساس گام های بعدی خود را برداریم. ما در این مسیر باید از ظرفیت هایی آگاه باشیم که ما را به نقطه ی فعلی رسانده و در آینده هم می تواند همراه ما باشد، و از آنها کمال استفاده را ببریم.
* برخی معتقدند که بیداری اسلامی از حلقه ها و سلسله های به هم متصلی تشکیل شده است که اتفاقات اخیر منطقه، آخرین حلقه ی آن تا کنون است. تحلیل شما در این رابطه چیست؟
** بله. به طور کلی تهاجم استعمار به ممالک اسلامی با مقابله و واکنش هایی روبه رو بوده است و این واکنش های مقاومت جویانه امواجی داشته و در هر موج، مرحله ای از تکامل را پیموده است. مثلاً در کشور ما حساسیت زیادی روی مسأله ی «غلبه ی کفار بر مسلمین» وجود داشته است. قاعده ی «نفی سبیل»با استفاده از آیه ی «و لن یجعل الله ل لکاف رین علی المؤم نین سبیلاً»1 همواره یکی از حرف ها و خطوط اصلی حرکت جریان مذهبی در ایران بوده است. بنابراین به محض این که می دیدند کفار در حال سلطه پیدا کردن بر مسلمانان هستند، سریعاً موضع گیری می کردند و می کوشیدند جلوی تسلط کفار را بگیرند. به همین خاطر با هر تهاجم نظامی، اقتصادی یا فرهنگی استعمار به ما، واکنش علما از قبل مشخص بود؛ این که باید بر اساس قاعده ی نفی سبیل مقاومت کنیم.
جنگ های ایران و روس، شاید یکی از بارزترین جلوه های این مقاومت و به نوعی حلقه یا موج اول بیداری در ایران باشد. اعلامیه های علما در ماجرای جنگ ایران و روس، مصداق کاملی از بیداری، آگاهی و خودآگاهی در سرزمین های مسلمین است. نکته ای که در این میان قابل توجه است تأثیر تحولات این چنینی در هر یک از کشورهای اسلامی بر تحولات دیگر کشورها است. بنابراین این اقدام علما در جنگ ایران و روس، مقابله ی مردم مصر با تهاجم فرانسه و انگلیس، زمین گیر کردن سپاه انگلیس توسط مردم مسلمان افغان و ایستادگی تیپوسلطان و پدرش در برابر سپاه انگلیس در میسور هندوستان، همه و همه بر یکدیگر و بر تحولات دیگر کشورهای مسلمان اثرگذار و الهام بخش بوده است.
الان هم همین طور است. خط دشمن این است که به مردم مسلمان اجازه ندهد با هم پیوند برقرار کنند و متحد شوند. مثلاً دشمن در طول تاریخ کوشیده تا ارتباط ما را با شیعیان و مسلمانان مصر، هند و افغانستان قطع کند و با ایجاد تعارضات و اختلافات بین ما و با استفاده از ترفندهای گوناگون، اذهان مردم مسلمان ما را از مسائل اصلی جهان اسلام منقطع کند؛ همان گونه که در مقاطعی در دهه های گذشته توانستند این کار را انجام دهند.
حلقه ی دوم بیداری در ایران، قیام علیه اعطای امتیاز به بیگانگان بوده که با مقاومت مرحوم آیت الله العظمی کنی در برابر قرارداد رویتر شروع شد و با ماجرای تحریم تنباکو ادامه یافت. البته دو سال پیش از تحریم تنباکو، نهضت بزرگی در ایران آغاز شده بود که نوک پیکان آن تحریم مصرف کالاهای خارجی بود. متأسفانه معمولاً این قیام در بررسی های تاریخی مغفول واقع می شود. این قیام تا جایی گسترده شد که علمای اصفهان با صدور اعلامیه ای اعلان کردند که پس از این ما بر مرده ای که کفنش از پارچه ی خارجی باشد، نماز نمی خوانیم. آنها قصدشان این بود که مقابل سلطه ی اقتصادی غرب بایستند و برای تحقق این هدف دقیقاً از ظرفیت های دینی و فقهی استفاده می بردند.
اهمیت این قیام ها تنها از بعد اقتصادی نبود، بلکه تهاجم اقتصادی دشمن، هویت و استقلال ما را زیر سؤال می برد و بنابراین مردم مسلمان به رهبری روحانیت و مرجعیت شیعه مقاومت گسترده ای برای تحقق آیه ی نفی سبیل صورت می دادند و البته بهای گزافی هم برای این مقاومت می پرداختند.
حلقه ی سوم بیداری در ایران، نهضت مشروطه است. مرحوم میرزای شیرازی با حکم تاریخی خود عملاً هیمنه ی استبداد و استعمار را در ایران شکست. شهید مدرس درباره ی انقلاب مشروطه این تعبیر را دارد که: «انقلاب مشروطه در نهضت تحریم تنباکو جوانه زد.» واقعاً هم همین طور بود. یعنی مشروطه مدیون و معلول قیام تحریم تنباکو است.
ما اگر دیدگاه علمای آن زمان را به دقت بررسی کنیم، درمی یابیم که مبارزه با استبداد و محدود کردن قدرت شاه برای یک هدف اصلی دیگر است؛ این که ایران به جهت تهاجماتی که به آن شده بود، در شرف نابودی بود. بنابراین باید زمینه های این ضعف از بین می رفت و مردم باید آگاه می شدند. مرحوم آخوند خراسانی و بسیاری از علمای دیگر در زمان مشروطه برای آگاهی مردم بسیار کوشیدند.
پس از این دوره که اتفاقات ناگوار جریان مشروطه منجر به غلبه ی جریان سکولار و دوره ی سیاه پهلوی و رضاخان گردید، به دوره ی ملی شدن صنعت نفت می رسیم که مرحله ی چهارم بیداری در ایران است. نهضتی ملی محصول خودآگاهی و جریان دینی و مردم متدین ایران بود. به نظر من نهضت ملی شدن نفت، بازخورد آن فشارها و ضرباتی بود که رضاخان در طول دوره ی حکومت خود به دیانت، استقلال و شخصیت ملت ما وارد کرد. آن فشارها به مقاومت و بیداری مردم انجامید. البته در مسیر این بیداری نباید از نقش برجسته ی بزرگان و علما غفلت کنیم.
اما شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت یک تکان جدی به حرکت جریان دینی در کشور وارد کرد. جریان روشنفکر با شکست نهضت نفت تقریباً منزوی شد و دچار یأس و ناامیدی زیادی گردید. این یأس در عرصه ی ادبیات، شعر و رمان آن زمان هم به خوبی محسوس است. در نهضت نفت، اگرچه یک مرجع شیعه در رأس امور بود و قصد داشت باورهای دینی را وارد صحنه کند، اما هدف اصلی، ملی کردن صنعت نفت بود. همچنین در زمان مشروطه اگرچه اهداف والایی وجود داشت، اما بالاخره هدف اصلی، محدود کردن سلطنت بود و متأسفانه کشور پس از مدتی به استبدادی بدتر از استبداد محمدعلی شاه -یعنی استبداد رضاشاه- دچار شد. پس از آن هم رویکردهای مارکسیستی، سوسیالیستی و لیبرالیستی روزبه روز رواج پیدا کرد.
هرکدام از این مکاتب برای مدتی وعده ی رهایی به مردم دادند و گروهی را به خود جذب کردند، اما این وعده ها چیزی نبود جز این که مردم را اسیر بندهای جدیدی کند. در این میان نهضت ها و مقاومت هایی نیز صورت گرفت که واقعاً قابل تقدیر است و در تاریخ ما هم ثبت است که اغلب تسامحاً از آنها عبور می کنیم.
نهایتاً و در مهم ترین مرحله، جریان دینی ما به این نتیجه رسید که نباید به هیچ کدام از این جریان ها دل ببندد و همین کار را هم کرد. دهه ی چهل شمسی به بعد، دوران باروری تفکر و اندیشه ی دینی و به تعبیر درست، بیداری اسلامی در دوران معاصر ما است؛ دورانی که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57 شد.
* به عقیده ی شما اندیشه ی حضرت امام قدس سره الشریف و اندیشه ی رهبر معظم انقلاب در عرصه ی بیداری اسلامی از چه ویژگی هایی برخوردارند؟
** حضرت امام رحمه الله بهترین استفاده را در یک بزنگاه تاریخی از تجربیات تاریخی و ظرفیت هایی کرد که رهبران بیداری اسلامی از خودشان به جای گذاشته بودند. لذا ایشان توانست بر این اساس امور کشور را پیش ببرد. ایشان یک تفاوتی با دیگر رهبران فکری و سیاسی داشتند؛ این که اگرچه در امتداد همان جریان مرجعیت و زعامت شیعه مطرح شدند، اما به سمت نظام سازی رفتند و تمام آن تجارب مشروطه و تجارب مبارزات تحریم تنباکو، قرارداد رویتر و ... را به بهترین نحو به کار گرفتند. این تجربه ها هم ماهیت غرب مهاجم را به خوبی نشان می داد تا بدانیم با چه دشمنی طرف هستیم و هم استعدادهای جریان دینی را به خوبی عیان می کرد. رهبر معظم انقلاب هم به خوبی در این مسیر و بر مبنای همان مبانی گام برداشته اند و این خط را دنبال نموده اند تا امروز ما شاهد ثمره ی این ایستادگی بر مسیر حق باشیم.
تجربه ی حرکت حضرت امام خمینی رحمه الله و تجربه ی رهبر معظم انقلاب را این گونه می توان جمع بندی کرد که ما پس از گذشت سی و سه سال از عمر جمهوری اسلامی به این جارسیده ایم که پایه های تئوری سلطه ی آمریکا، غرب و اسرائیل در حال فروریختن است و امروز اسرائیل در برابر گروهی از مسلمانان متعهد به مبانی اسلامی و رهبری اسلامی به زانو درآمده است.