چیستی جامعه اطلاعاتی

نوشته: یونِجی ماسودا
ترجمه: دکتر سیدمحمد مهدی‌زاده
جامعه اطلاعاتی چیست؟ این مفهوم مبتنی بر دو فرض مقدماتی زیر است:
1. جامعه اطلاعاتی، نوع جدیدی از جامعه انسانی و کاملاً متفاوت از جامعه صنعتی است. اساس این ادعا آن است که تولید ارزش‌های اطلاعاتی و نه ارزش‌های مادی، نیروی محرکه شکل‌گیری و توسعه جامعه اطلاعاتی است. نظام‌های گذشته فناوری ابداعی (نوآورانه) اغلب با نیروی تولید مادی در ارتباط بود، اما جامعه اطلاعاتی دارای یک چارچوب کاملاً جدیدی است، یعنی فناوری ارتباطات کامپیوتری که تعیین‌کننده ماهیت بنیادی این جامعه است.
2. الگوی توسعه‌ای جامعه صنعتی، الگوی اجتماعی‌ای است که براساس آن می‌توانیم سرشت کلی جامعه اطلاعاتی را پیش‌بینی کنیم. در اینجا «فرضیه تاریخی» مشخص دیگری وجود دارد: الگوی توسعه‌ای گذشته جامعه انسانی می‌تواند به عنوان یک مدل مقایسه‌ای برای جامعه آینده مورد استفاده قرار گیرد.
جفت و جور کردن اجزای جامعه اطلاعاتی با یکدیگر، با بکارگیری این مقایسه تاریخی، یک شیوه بسیار مؤثر برای ساختن چارچوب بنیادی جامعه اطلاعاتی است.
سرشت کلی جامعه اطلاعاتی
شکل شماره 1، چارچوب کلی جامعه اطلاعاتی را که مبتنی بر دو فرض مقدماتی قبلی است، نشان می‌دهد و سرشت کلی جامعه اطلاعاتی را که مبتنی بر یک مقایسه تاریخی با جامعه صنعتی است، مشخص می‌کند.
اجازه دهید هر یک از موارد اصلی را توضیح دهم. البته تصویر کامل (همه ویژگی‌های) جامعه اطلاعاتی در این مرحله نمی‌تواند معین شود.
1. فناوری ابداعی (نوآورانه) و کانون توسعه جامعه صنعتی، ماشین بخار و کارکرد اصلی آن، جایگزینی و گسترش (امتداد) کار فیزیکی انسان بود. در جامعه اطلاعاتی، «فناوری کامپیوتر»، فناوری ابداعی (نوآورانه) و هسته توسعه این جامعه است که کارکرد بنیادی آن جایگزینی و گسترش (امتدا) کار ذهنی انسان می‌باشد.
2. در جامعه صنعتی، دگرگونی (انقلاب) نیروی محرکه از اختراع ماشین بخار ناشی شده بود که به سرعت نیروی تولید مادی را بوجود آورده و تولید کالاها و خدمات انبوه و انتقال سریع کالاها را ممکن ساخته بود. در جامعه اطلاعاتی، «انقلاب اطلاعات»، از توسعه کامپیوتر ناشی شده است که به سرعت نیروی تولید اطلاعات را گسترش می‌دهد، و تولید انبوه شناخت، اطلاعات منظم، فنّاوری و دانایی را ممکن می‌سازد.
3. در جامعه صنعتی کارخانه‌ها، ماشین و ابزارآلات جدید، نماد اجتماعی و مرکز تولید کالاها است. در جامعه اطلاعاتی، شبکه‌ها و بانک‌های اطلاعات، جایگزین کارخانه به عنوان نماد اجتماعی، و مرکز تولید و توزیع کالاهای اطلاعاتی شده است.
4. در جامعه صنعتی، بازارها در نتیجه کشف قاره‌های جدید و تملک مستعمرات، گسترش یافته بود. افزایش مصرف و قدرت خرید عامل اصلی گسترش بازار بود. در جامعه اطلاعاتی، «مرز دانایی»، بازار بالقوه، و افزایش امکانات حل مسأله و توسعه فرصت‌ها در جامعه، یعنی تداوم و پویایی در حال توسعه، عامل اصلی گسترش بازار اطلاعات است.
5. در جامعه صنعتی، صنایع اصلی و اولیه توسعه اقتصادی، ماشین‌آلات و مواد شیمیایی و ساختار کلی جامعه شامل صنایع اولیه، ثانویه و درجه سوم است. در جامعه اطلاعاتی، صنایع اصلی اولیه، صنایع فکری و هسته (قلب) آن صنایع دانایی است. صنایع مربوط به اطلاعات به عنوان گروه چهارم به ساختار صنعتی اولیه، ثانویه و درجه سوم اضافه می‌شود. این ساختار، تشکیل‌دهنده ماتریس صنایع اطلاعات محور بر محور عمودی، و بهداشت، مسکن و صنایع مشابه بر محور افقی است.
6. ویژگی‌های ساختار اقتصادی جامعه صنعتی عبارت است از: (الف) اقتصاد کالایی فروش‌محور؛ (ب) تخصصی بودن ابزار تولید و تقسیم کار؛ (ج) انفکاک کامل تولید و توزیع [کالا] بین بنگاه و خانواده. در جامعه اطلاعاتی، (الف) اطلاعات، محور توسعه اقتصادی ـ اجتماعی است که به وسیله ابزارهای اطلاعات تولید می‌شود. (ب) تولید اطلاعات به وسیله کاربران که دائماً افزایش می‌یابد و نیز انباشت اطلاعات؛ (ج) این انباشت اطلاعات از طریق تولید همکنشی و استفاده مشترک، گسترش می‌یابد (د) به لحاظ ساختاری، اقتصاد مبادله‌ای به اقتصاد همکنشی (همیاری) تغییر می‌کند.
7. در جامعه صنعتی، قاعده قیمت‌گذاری، یعنی اصل اقتصادی ـ اجتماعی جهانشمول، دست نامریی است که تعادل بین عرضه و تقاضا را حفظ می‌کند؛ و جامعه و اقتصاد به عنوان یک کل در درون این نظم اقتصادی، توسعه می‌یابد. در جامعه اطلاعاتی، هدف، اصول بنیادی جامعه و تقویت و پیشبرد همکنشی است که نقش‌هایی را به منظور دستیابی به هدف برای حفظ نظم جامعه تعیین می‌کند.
8. در جامعه صنعتی، مهم‌ترین نهاد فعالیت اجتماعی، بنگاه‌ها یعنی گروه‌های اقتصادی است. این بنگاه‌ها دارای سه حوزه می‌باشد: بنگاه‌های خصوصی، بنگاه‌های عمومی و بنگاه‌های با مالکیت دولتی و مدیریت خصوصی. در جامعه اطلاعاتی، مهم‌ترین نهاد فعالیت اجتماعی، اجتماعات خودمختار یعنی یک گروه اجتماعی ـ اقتصادی است که به طور گسترده به اجتماعات محلی و اجتماعات اطلاعاتی تقسیم می‌شود.
9. در جامعه صنعتی، نظام اقتصادی ـ اجتماعی، یک نظام بنگاه خصوصی است که دارای ویژگی‌هایی چون مالکیت خصوصی سرمایه، رقابت آزاد و به حداکثر رساندن سود می‌باشد. در جامعه اطلاعاتی، نظام اقتصادی ـ اجتماعی، جامعه مدنی خودمختار است که از ویژگی‌هایی چون اولویت زیرساخت‌های آن، سرمایه عمومی و سرمایه انسانی دانایی‌محور و چارچوب بنیادی شامل اصل همکنشی و سودمندی اجتماعی برخوردار است.
10. جامعه صنعتی جامعه‌ای دارای قدرت متمرکز و طبقات سلسله مراتبی است. جامعه اطلاعاتی، جامعه چند مرکزی خودمختار و البته مکمل یکدیگر است. جامعه اطلاعاتی به صورت افقی عمل می‌کند و نظم اجتماعی را از طریق کارکردهای مستقل از هم و البته مکمل یکدیگر جامعه مدنی خودمختار حفظ می‌کند.
11. هدف جامعه صنعتی، ایجاد رفاه عمومی و تأمین اجتماعی برای همه از تولد تا مرگ است. هدف جامعه اطلاعاتی، واقعی ساختن ارزش زمان (ارزشی که زمان آینده را طراحی می‌کند و واقعی می‌سازد) برای همه موجودات انسانی است؛ و این که فرد از زندگی مفید و ارزشمند برخوردار باشد.
12. نظام سیاسی جامعه صنعتی، نظام پارلمانی و حکومت اکثریت است، اما نظام سیاسی جامعه اطلاعاتی، دموکراسی مشارکتی است. در دموکراسی مشارکتی، اصول مشارکت و نیز مدیریت مستقل شهروندان بر توافق، مشارکت و همکنشی استوار است که دربرگیرنده افکار اقلیت نیز می‌باشد.
13. در جامعه صنعتی، اتحادیه‌های کارگری نیروی تغییر اجتماعی می‌باشند و جنبش‌های کارگری با بکارگیری سلاح‌شان یعنی مذاکره، گسترش می‌یابند. در جامعه اطلاعاتی، جنبش‌های شهروندان نیروی تغییر اجتماعی هستند و سلاح‌شان، دادخواهی و فعالیت‌های مشارکتی است.
14. در جامعه صنعتی، سه نوع مسائل اجتماعی وجود دارد: بیکاری ناشی از رکود، جنگ‌های ناشی از برخورد و کشمکش بین‌المللی، و دیکتاتوری فاشیسم. مسائل جامعه اطلاعاتی، شوک‌های ناشی از عدم توانایی مردم برای پاسخ (واکنش) مناسب به سرعت انتقال اجتماعی، عملیات افراد و گروه‌های تروریست مانند هواپیماربایی، تهاجم به حریم خصوصی فردی و بحران جامعه کنترل شده می‌باشد.
15. پیشرفته‌ترین مرحله جامعه صنعتی، مرحله مصرف انبوه بالا و با محوریت کالاهای مصرفی بادوام به عنوان نشانه‌های آشکار ماشینی شدن است. پیشرفته‌ترین مرحله جامعه اطلاعاتی، جامعه خالق دانایی انبوه بالا است که در آن، کامپیوتری شدن این امکان را برای هر فرد فراهم می‌کند که خالق دانایی باشد و به سوی خودارضایی حرکت کند.
16. در جامعه صنعتی، ارزش‌های مادی ارضا نیازهای فیزیولوژیکی و فیزیکی، معیارهای جهانشمول ارزش‌های اجتماعی است؛ اما در جامعه اطلاعاتی، جست‌وجوی خشنودی ناشی از اهداف بدست آمده (موفقیت)، معیارهای جهانشمول ارزش‌هاست.
17. روح جامعه صنعتی، نوزایی (رنسانس) به عنوان روح آزادی‌خواهی انسان است، که به لحاظ اخلاقی بر حقوق بنیادی انسان، شأن فردی او و برداری [همه انسانها] برای رفع نابرابری‌ها تأکید می‌کند. روح جامعه اطلاعاتی، روح جهانی شدن و همزیستی است که در آن انسان و طبیعت بطور مسالمت‌آمیز با یکدیگر زندگی می‌کنند. این روح به لحاظ اخلاقی سازنده خودانضباطی دقیق و مشارکت اجتماعی است.