درنگي در متن زندگي/جواد منصوري تهراني

سایت بصیرت، گروه فرهنگی/ تخصص و كارشناسي در هر موضوع امر مقبول و منطقي است. به‌وي‍ژه در عصر كنوني كه دامنه‌ي گستره‌ علم و دانش به سرعت رو به افزايش است و توان غالب انسان‌ها براي پرداختن به چند رشته و متخصص شدن در آنها كفايت نمي‌كند. بخش رفتاري يك مسلمان اعم از اعمال عبادي و داد و ستدها داراي موضوعات مختلف و متعددي است كه احكام خاصي پيدا مي‌كند. آن‌كه در اين باب افزون بر تخصص، خبره و بسيار دانا است «مجتهد» ناميده مي‌شود.  اين عنوان داراي اقسام، و برخوردار از شرافت و فضيلت و ساختار برگزيده‌اي است. در دسته‌بندي علوم لازم و فريضه به: عقايد، اخلاق و احكام[1]، علم سوم بيشتر در فقه جلوه‌گري مي‌نمايد. «از صدر اسلام كلمه «اجتهاد» كه كم و بيش مرادف فقه است در ميان مسلمين معمول شده است.» امروز در ميان ما واژه «فقيه» و كلمه «مجتهد» مرادف يكديگرند. اجتهاد از «جُهد» به معني منتهاي كوشش است. از آن جهت به فقيه، مجتهد گويند كه بايد منتهاي كوشش خويش را در استخراج و استنباط احكام به‌كار ببرد.[2] آن‌گونه كه برخي گفتند: حداقل حدود 30 سال تحصيل و مطالعات عميق، بررسي منابع و تحقيقات مي‌طلبد. مجتهد بنا بر شرايطي اگر بخواهد حاصل اين سال‌ها را در مجموعه‌اي براي استفاده عموم ارايه نمايد همان اثري است كه در بين ما به رساله عمليه يا رساله توضيح المسائل معروف مي‌باشد. در تبيين اين اصطلاح گفتند: «كتابي نسبتا كم حجم و سهل التناول كه مراجع تقليد نظر خود را در يك‌يك مسائل فقه در عبادات و معاملات بدون درج ادله مي‌نويسند براي اينكه دستورالعملي باشد براي مقلدان. در واقع نوعي كديفيكاسيون [يا تنقيح و تدوين قوانين و مقررات] بود. بهترين آنها كتاب سلوك الملوك خنجي است كه حاكي از تبحر نويسنده مي‌باشد. سپس كتاب جامع عباسي است از عصر صفويه كه به سامان سلوك الملوك نرسيده است و به وسيله شيخ بهايي و شاگردش ساوجي نوشته شده است».[3]

علاوه بر اين موارد كه نشانه‌هايي بر اهميت اين مجموعه مي‌باشد نكته مهمي وجود دارد كه مورد غفلت قرار گرفته است در غالب اين رساله‌ها پيش از شروع عبارتي نظير: «عامل به اين رساله توضيح المسائل كه متضمن نظريات حقير است معذور و ماجور است» درج گرديده كه داري مفاد و ثمرات فراواني است. به‌طور خلاصه در مقوله تضمين و پاسخگويي از سوي كارشناس، به‌نوعي بهترين ضمانت اجرا است. طبق منابع ديني آن‌كه صائن نفس خويش، حافظ دين، مخالف هواي نفس و مطيع امر مولا است[4] با مختصاتي از انسان والا و شايسته در پرتو عمق نظر و كار علمي و عملي آنچه را به‌دست مي‌آورد از سوي خالق و شارع تاييد و تثبيت مي‌شود و نظريه دفع ضرر محتمل را به خوبي پوشش مي‌دهد. اين موضوعات به‌طور مفصل در اصول فقه بررسي و استدلال شده است.

اين سير دانش اندوزي مجتهد، جمع‌بندي و كسب صلاحيت تا مرحله ارايه، داراي اتقان و مباني مستحكمي است. اما در عصر كنوني جامعه ما به دلايلي مثل: كثرت علما و فقها از گذشته در محدوده‌ي كشورهاي ايران، عراق و لبنان و نيز دسترسي راحت و ساده به اين دانشمندان و آثار علمي عمري ايشان، جايگاه رفيع آنان به‌نوعي پوشيده شده و براي اكثر مردم عادي جلوه مي‌دهد. براي نمونه در اوقات و برنامه زندگي، سير مطالعه لازم براي آن را در نظر نمي‌گيرند. درصورتي كه براي بسياري از موضوعات پيش پا افتاده وقت زيادي را صرف مي‌كنند. روشن است قرائت كتاب آسماني قرآن كه برخوردار از مقام والايي است حكمش مستحب است اما «مسائلي كه انسان غالبا به آنها احتياج دارد، واجب است ياد بگيرد!»[5] كه يك راه آن مطالعه رساله است. روش‌ ديگر طرح و بيان اين مسائل از سوي مروجين احكام مي‌باشد كه امروزه به جهاتي مانند: تعدد مسئله‌ها و اختلافات نظري -كه در هر رشته‌ي علمي معمول است- نيازمند تخصص و فن بيان احكام مي‌باشد. كسب مهارت‌ها و شناخت‌هاي ضمني مثل: جامعه شناسي، روانشناسي، مخاطب‌شناسي و شيوه‌ي طرح مسئله و ... كه دركنار آموختن و اخذ بسترها و پايه در علم فقه و اصول فقه كه اركان اصلي اين موضوع مي‌باشد ضروري است.

طرح اين مسائل عملي در رساله در جهت رشد انسان و در راستاي برداشتن قيد و بندها از راه اوست،[6] تا تعبدي كه حقيقت آن شناخت و معرفت است تحقق يابد و در گرو ايمان و عمل خالص مسير رستگاري طي شود. گرچه در استفاده از اين رساله‌ها مشكلاتي به چشم مي‌خورد كه اين مربوط به طراحان آن مثل دفاتر مراجع معظم تقليد است، اما حال كه اين كليدهاي راهنما با گذار سختي‌ها و رنج‌هاي چند دهه از عمر انسان‌هاي تابع صراطِ چند هزاره‌ ساله‌ي حضرات معصومين و اصحاب بزرگوار ايشان و جانفشاني شهداي تاريخ به راحتي به‌دست ما مكلفين رسيده، توجه لازم و كافي را به اين گنجينه داشته باشيم كه سعي آنان مشكور و باقي است و ما نيازمند ره‌توشه هستيم؛ چرا كه اين دوران چشم‌گير دنيايي، فاني است و انسان براي «حيات ابد» آمده است. بديهي است هر ساختاري دفترچه راهنماي خويش را دارد. اين كتاب بايد در سبد كتاب زندگي شخص ديندار، كتاب باليني گردد و چنانكه می‌گویند: «یک دست شما قرآن، و دست دیگر عترت باشد! عترت، معارفش در مثل «نهج البلاغه» است؛ اعمالش در مثل «صحیفه سجادیه» است؛ اعمال تکلیفیه‌اش در مثل همین «رساله های عملیه» است».[7]

براي سير مطالعه آن پيشنهاد مي‌شود با قرار دادن زمان در طول روز براي اين متن زندگي ابتدا مسائل مورد ابتلا خويش را با توجه به شرايط شخصي و اجتماعي مطالعه نماييد و بعد با مطالعه سريع يك دور رساله موارد لازم را جدا نموده و به صورت دوره‌اي فقط اين مسايل را براي جلوگيري از فراموشي مرور نماييد. اين شيوه چشم انداز رفتاري فرزندان شما نيز خواهد شد كه با جلوه‌هاي رفتاري صحيح ديني خود بهترين آموزگار آنان خواهيد بود. و چه مناسب است پيش از ورود به هر عرصه زندگي آداب، مسائل و احكام آن‌را فراگيريم و فرزندان را پيش از سن تكليف براي تمرين و آشنا نمودن و كاهش احتمال خطاي آنها با توضيح المسائل نوجوانان يا جوانان دوست نماييم كه ثمره‌ي اين‌ها ساخت بنا و سبك زندگي بر اساس متن مقبول سازنده‌ي هندسه عالم در تمام ابعاد مي‌گردد و يادمان نرود هر مسئله و حكم در اين كتاب محصول ساعتها و گاه روزها و ماهها تلاش اين كارشناس يعني مجتهد است كه امروزه در نهاد حوزه علميه پرورش مي يابد. در آستانه شرع سال تحصيلي،‌زماني را براي اين متن زندگي در برنامه خويش قرار دهيم.