بايسته‌هاي چرخه علم و فناوري از منظر حضرت آيت الله خامنه اي / محمدرضا اسکندری

پايگاه بصيرت؛ گروه سياسي / کشورها براي پيشرفت و توسعه در ابعاد مهم زندگي اجتماعي نيازمند استفاده از علم و فناوري اند. جمهوري اسلامي ايران با توجه به سرعت پيشرفت علم و فناوري  در جهان و افزايش رقابت کشورها در کسب علم وفناوري بايد جايگاه مناسبي براي علم و فناوري در نظام تصميم گيري و اجراي خود تعريف کند. رهبر معظم انقلاب با توجه به نقش و اهميت فزاينده مقوله علم و فناوري تلاش داشتند تا جايگاه مهم علم و فناوري را به مسئولين نظام جمهوري اسلامي و مردم کشورمان گوشزد شوند. ايشان براي اين منظور  رهنمودهايي را مطرح کردند که در ادامه تلاش خواهد شد با استفاده از بيانات و پيام هاي ايشان رهنمودها و شاخص هاي کليدي علم وفناوري را از انديشه ايشان استخراج کنيم.

مرجعيت علمي و عزت علمي

يکي از عوامل موفقيت کشورهاي غربي تکيه بر علم است. به عبارتي، عامل موفقيت آنها در بسياري از زمينه ها علم است همانطور که عامل بسياري از مشکلات آنها دوري از خداوند است. به ويژه مساله دوري از خداوند را مي توان در سياست ورزي غربي در سطح بين الملل مشاهده کرد. اما با همه اين اوصاف، رهبر معظم انقلاب ما را به انصاف در تحليل دعوت مي کنند و به همين دليل منصفانه به تحليل پيشرفت هاي غربي مي نشينند. به نظر ايشان سلطه و سيادت غرب و آمريکا ( اصطلاحا هژموني آمريکا) ناشي از علم است. ايشان همچنين علم را مبناي توليد ثروت غرب مي دانند. اگرچه مقداري از کسب ثروت ناشي از فريبکاري و خباثت و سياست ورزي ماکياوليستي است. لذا رهبر معظم انقلاب تاکيد دارندکه« کشور بايد به عزت علمي برسد. هدف هم بايد مرجعيت علمي باشد در دنيا»  (بيانات معظم له در ديدار اساتيد و دانشجويان در دانشگاه علم و صنعت‌ ۱۳۸۷/۰۹/۲۴)

« بايد کشورهاي اسلامي از لحاظ علم و فناوري پيشرفت کنند. گفتم غرب و آمريکا به برکت علم توانستند بر کشورهاي دنيا مسلط شوند؛ يکي از ابزارهاشان علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. البته مقداري از ثروت را هم با فريبگري و خباثت و سياست به دست آوردند، اما علم هم مؤثر بود. بايد علم پيدا کرد.» (بيانات معظم له در ديدار شرکت‌کنندگان در اجلاس جهاني اساتيد دانشگاه‌هاي جهان اسلام و بيداري اسلامي ۱۳۹۱/۰۹/۲۱)

توليد علم به منزله جهاد في سبيل الله

جهاد يکي از مفاهيم اساسي مکتب اسلام است. به عبارتي، واژه جهاد حکايت از امري مقدس و پر اجر و ثواب دارد. از منظر رهبر انقلاب توليد علم امر مقدسي است. « من امروز به شما عرض مي‌كنم... امروز توليد علم... يك جهاد است. مجاهد في سبيل‌اللَّه توليد كننده است؛ بايد هم علم را بياموزيم و هم علم را توليد كنيم.» (بيانات معظم له در ديدار زائرين و مجاورين حرم مطهر رضوي ۱۳۸۵/۰۱/۰۱)

علم به مثابه قدرت

انديشمندان مختلف سازوکارها و ابزارهاي مختلفي را براي کسب قدرت برتر در سطح بين الملل متصورند. گروهي قائل به قدرت نظامي اند. گروهي هم روي مساله انباشت ثروت تاکيد دارند. اما نکته مهم اين است که علم پايه و اساس بسياري از قدرتها است. به ويژه اينکه امروزه در عرصه نظامي هم تحولات و تغييرات اساسي با علم رخ خواهد داد و از طريق علم مي توان انباشت ثروت را به درستي مديرت ک��د. لذا، رهبر معظم انقلاب معتقد است «هر كسي كه علم را پيدا كند، مي‌تواند فرمانروايي كند؛ هر ملتي كه عالم باشد، مي‌تواند فرمانروايي كند؛ هر ملتي كه دستش از علم تهي باشد، بايد خود را آماده كند كه ديگران بر او فرمانروايي كنند.» ايشان به حديثي از امام علي (ع) اشاره مي کنند العلم سلطان، من وجده صال و من لم يجده صيل عليه»؛ يعني علم اقتدار است، علم مساوي است با قدرت»

البته مفهوم «علم به مثابه قدرت» در نظر مقام معظم رهبري تا آنجايي پذيرفته است که آن را در قالب زنجيره علم و فناوري بنگريم. به عبارتي علمي که منتهي به فناوري و در نهايت تجاري سازي شود مي تواند ايجاد قدرت کند.« علاوه بر اين، علم مجرد و به تنهايي هم كافي نيست؛ علم را بايد وصل كنيم به فناوري، فناوري را بايد وصل كنيد به صنعت، و صنعت را بايد وصل كنيم به توسعه‌ي كشور» (بيانات معظم له در ديدار زائرين و مجاورين حرم مطهر رضوي ۱۳۸۵/۰۱/۰۱)

« علم، پايه‌ي پيشرفت همه‌جانبه‌ي يک کشور است. اين حديث را من يک وقتي خواندم: «العلم سلطان» علم، اقتدار است. هر کس اين اقتدار را داشته باشد، ميتواند به همه‌ي مقاصد خود دست پيدا کند. اين مستکبران جهاني به برکت علمي که به آن دست پيدا کردند، توانستند به همه‌ي دنيا زور بگويند. البته ما هرگز زور نخواهيم گفت» (بيانات معظم له در خطبه‌هاي نماز جمعه تهران + ترجمه خطبه عربي ۱۳۹۰/۱۱/۱۴)

چرخه علم و فناوري

زنجيره علم و فناوري داراي اجزايي است که عبارتند از ايده و فكر، علم، فناوري، توليد و سپس بازار است. رهاسازي هر يک از اين حلقه ها زيانهايي را در پي دارد.

يکي از تفاوت هاي اساسي کشورهاي در حال توسعه و کشورهاي پيشرفته (اعم از غربي و غير غربي) در تکميل اين زنجيره نهفته است. به عبارتي درکشورهاي پيشرفته زنجيره علم و فناوري به درستي تکميل مي شود. لذا فعاليت علمي در نهايتا باعث سوددهي به کليت اجتماع مي شود اما در کشورهاي در حال توسعه عموما اين زنجيره ناقص باقي مي ماند.

لذا رهبر انقلاب روي تکميل زنجيره علم و فناوري تاکيد دارند.« ... زنجيره‌ي علم و فناوري.... يعني اين زنجيره‌ي از ايده و فكر و سپس علم و سپس فناوري و سپس توليد و سپس بازار را ما بايد تكميل بكنيم والّا اگر چنانچه ما كار تحقيقاتي را كرديم، به فناوري هم رسيديم، امّا مثلاً توليد انبوه نشد، يا بازار برايش پيش‌بيني نشد، اين ضربه خواهد خورد؛ همه‌ي اينها بايستي مورد توجّه قرار بگيرد و اين زنجيره‌ي كار علمي، تا توليد و بازار بايستي دنبال بشود؛ يعني نگاهها بايد روي مجموع اين زنجيره باشد». (بيانات معظم له در ديدار رئيس‌جمهور و اعضاي هيأت دولت ۱۳۹۲/۰۶/۰۶)

به عبارتي نقطه شروع زنجيره علمي ايده است و پايان آن بازار است اما در نهايت در مرحله بازار هم ايده هاي نويني ايجاد مي شود. « بازخورد آن در بازار مصرف، باز توليد ايده ميكند.» (بيانات معظم له در ديدار جمعي از اساتيد دانشگاه‌ها ۱۳۹۰/۰۶/۰۲)

طرح نظام ملي نوآوري

نظام ملي نوآوري طرحي فراسازماني و فرابخشي براي مديريت بهينه نوآوري است. در نظر رهبر معظم انقلاب نظام ملي نوآوري«عبارت است از يك شبكه‌اي از فعاليتها، تعاملهاي زنجيره‌اي، در سطحهاي كلان و مياني و خرد، بين دستگاه‌هاي علمي كشور؛ چه در درون محيط علمي، چه بيرون محيط علمي.» به نظر ايشان يکي از علل اجرا نشدن شايسته و مناسب نقشه علمي کشور را بايد در خلاء نظام ملي نوآوري داست.« الان اينجا يك خلأيي وجود دارد - و همين خلأ موجب شده نقشه‌ي جامع علمي هم آنچنان كه بايد و شايد عملياتي نشود - و آن عبارت است از همين خلأ نظام ملي نوآوري» (بيانات معظم له در ديدار اساتيد دانشگاه‌ها ۱۳۹۱/۰۵/۲۲)

علم به مثابه پديده درون زا

مساله وابستگي و استقلال از جمله مسائل نوين و مهمي است که مقام معظم رهبري بدان اشاره مي کنند. از نظر ايشان علم پديده اي درون زا است که مي توان دز چارچوب هاي داخل کشور بدان دست يافت. از نظر ايشان براي رشد علمي دو مرحله را بايد در نظر گرفت. مرحله ابتدايي و مرحله نهايي. در مرحله ابتدايي کشورها از علم توليد شده موجود استفاده مي کنند که قطعا وابستگي مي آورد. اما در مرحله نهايي کشورها مي توانند به چرخه هميشگي توليد علم دست يابند و در نتيجه از استقلال علمي بهره مند گردند. رهبر معظم انقلاب ضمن اينکه مرحله اول را براي شرايط کنوني کشور رد نمي کنند اما همگان را به سمت مرحله نهايي ترغيب مي کنند.

«آنچه كه ما بر آن اصرار ميورزيم ... اين است كه علم براي كشور، يك سرمايه‌‌‌ي بي‌‌‌پايان ... است. اگر چرخه‌‌‌ي توليد علم در يك كشوري به راه افتاد ... آن وقت اين ديگر منبعِ تمام‌‌‌نشدني است. علم يك پديده‌‌‌ي درون‌‌‌زاست؛ چيزي نيست كه انسان براي آن ناچار و ناگزير باشد وابسته شود. بله، اگر شما بخواهيد علمِ حاضر و آماده را بگيريد، همين است؛ وابستگي دارد، احتياج دارد، دست دراز كردن دارد؛ اما بعد از آنكه بنيان علمي در يك كشوري به وجود آمد، استعداد هم در آن كشور وجود داشت، آن وقت حالت چشمه‌‌‌هاي جوشان را پيدا ميكند.» (بيانات معظم له در ديدار جمعي از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌هاي دانش‌بنيان ۱۳۹۱/۰۵/۰۸)

هم افزايي علم و ثروت

شرکت هاي دانش بنيان يکي از عوامل تکميل کننده زنجيره علم وفناوري اند. به شکلي، آنها مي توانند باعث هم افزايي علم و ثروت شوند. از اين جهت، رهبر معظم انقلاب هم افزايي علم و ثروت را اولين شاخصه شرکت هاي دانش بنيان معرفي مي کنند.« هم‌‌‌افزائي علم و ثروت و دارائي، تعريف ابتدائي اين شركتهاست. بنابراين اهل دانش و كساني كه اهل سرمايه‌‌‌گذاري‌‌‌هاي مالي هستند، همت كنند و اين شركتها افزايش پيدا كند.»

ايشان در اين زمينه به دو نکته توجه مي دهند. نکته اول تشويق نخبگان علمي به تشکيل اين شرکت ها و نکته دوم اينکه عواملي فراهم شود تا محصولات اين شرکت ها وارد بازار مصرف و چرخه تجارت شود.« آنچه كه ما ميخواهيم... به طور كلي دو چيز است: يكي تشويق نخبگان و زبدگان و اهل علم و اهل تحقيق به اين كه به سمت تشكيل اين شركتها بروند و همچنين رساندن محصول اين شركتها و اين تحقيقات به بازار و در دسترس مردم قرار دادن و وارد كردن آن در چرخه‌‌‌ي تجارت است.» (بيانات  معظم له در ديدار جمعي از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌هاي دانش‌بنيان ۱۳۹۱/۰۵/۰۸)

«چرخه علمي» و «چرخه علم وفناوري»

بين دو مفهوم اساسي بايد تمايز گذاشت: «چرخه علم و فناوري» و «چرخه علمي». در مفهوم چرخه علمي، علوم مختلف به صورت يک منظومه در نظر گفته مي شوند که يکديگر را تکميل مي کنند. به عبارتي، مفهوم «چرخه علمي» اصطلاحي کاملا درون علمي است و نگاه کلان و کل گرايانه به علم دارد. اين مفهوم نقدي به تفکر تجزيه گرايانه علوم است که هر علم را جزيره مستقلي از هم مي داند. دانشمندان متعلق به مفهوم «چرخ علمي» همزمان که براي علوم مرزهايي مشخص مي کنند و به عبارتي براي آن هويت خاصي قائل اند، معتقدند که علوم مي توانند يکديگر را تکميل کنند.

از اين جهت رهبر معظم انقلاب به طور همزمان روي «چرخه علم و فناوري» و «چرخه علمي» تاکيد دارند. «باز يك چرخه‌ي ديگر است. پس علاوه بر اينكه يك چرخه‌ي علمي بايد به وجود بيايد كه علوم، همديگر را تكميل كنند، به هم كمك كنند، يك منظومه به وجود بيايد، چرخه و سلسله‌ي زنجيره‌وار ديگري از توليد انديشه‌ي علمي و ايده‌ي علمي، تا تشكيل يك مجموعه‌ي ذهني علمي، تا آمدن به ميدان فناوري و صنعت، تا آمدن به بازار و تبديل به محصول هم بايد حتماً به وجود بيايد.» (بيانات معظم له در ديدار نخبگان جوان‌ ۱۳۸۹/۰۷/۱۴)

تاکيد روي تجاري سازي پروژه ها قبل از انجام پروژه

حلقه پنجم زنجيره علم و فناوري تجاري سازي است. به عبارتي، آخرين حلقه چرخه را تجاري سازي تشکيل مي دهد اما رهبر انقلاب تاکيد دارند که قبل از انجام پروژه هاي علمي و صنعتي مد نظر دستگاه هاي مسئول قرار گيرد. «مسئله‌ي تجاري‌سازي خيلي مهم است. يافته‌هاي علمي و صنعتي بايستي بتوانند در كشور توليد ثروت كنند.... البته تجاري كردن ... بايستي از آغاز  يعني از وقتي كه ما پروژه‌ي علمي و پروژه‌ي صنعتي را تعريف ميكنيم - به فكر تجاري كردنش باشيم؛ نگذاريم بعد از آنكه كار تمام شد، به فكر بيفتيم كه بازاريابي كنيم. از اول بايد اين مسئله در محاسبات بيايد؛ كه البته اين مربوط به دستگاه‌هاي مسئول كشور است كه دنبال كنند.» (بيانات معظم له در ديدار نخبگان جوان‌ ۱۳۸۹/۰۷/۱۴)

نظام اعطاي امتيازات علمي مبتني بر نيازهاي کشور

يکي از مباحث مرتبط با چرخه علم و فناوري مربوط به نظام امتيازات علمي مي شود. نظامي که کار علمي دانش پژوهان را ارزشگذاري مي کن��. ارزش گذاري مناسب مي تواند جهت دهي مناسبي به تحقيقات علمي کشور دهد. به عبارتي اگر در نظام ارزشگذاري علمي تحقيقات کاربردي داراي اولويت و ارجحيت قرار گيرند، پژوهش هاي کشور به سمت تحقيقات کاربردي خواهد رفت.

« نظام اعطاي امتيازات علمي و آيين‌نامه‌هايي كه در اين زمينه هست، بايد تطبيق كند با همين مطلب كه كدام تحقيق منطبق است با نياز كشور، و كدام تحقيق، تكميل‌كننده‌ي يك زنجيره‌ي تحقيق و پژوهش است. ما گاهي در زمينه‌هايي يك زنجيره‌اي داريم؛ حلقه‌هاي وسطِ اين زنجيره مفقود است. تأمين اين حلقه‌ها خيلي اهميت خواهد داشت. پس هدفدار كردن تحقيق علمي با توجه به نيازهاي كشور و نيازهاي صنعت و بقيه‌ي بخشهاي حياتي كشور است» (بيانات‌ معظم له در ديدار کارگزاران نظام ۱۳۸۵/۰۷/۱۸)

جمع بندي

در اين مقاله تلاش شد تا به منظومه فکري حضرت آيت الله خامنه اي در مورد چرخه عام و فناوري بپردازيم. با بررسي بيانات و پيام هاي ايشان به چندين شاخصه ي مهم مرتبط با علم و فناوري رسيديم که عبارتند از مرجعيت علمي و عزت علمي، چرخه علم و فناوري، طرح نظام ملي نوآوري، علم به مثابه پديده درون زا، هم افزايي علم و ثروت، «چرخه علمي» و «چرخه علم وفناوري»، تاکيد روي تجاري سازي پروژه ها قبل از انجام پروژه، توليد علم ��ه منزله جهاد في سبيل الله، علم به مثابه قدرت، نظام اعطاي امتيازات علمي مبتني بر نيازهاي کشور است.