سارا معصومی
حضور محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان در نیویورک در پنجمین و ششمین روزهای خود اندک اندک از دیدارهایی که تنها در قالب مذاکرات هستهیی بود فاصله گرفته و به دیدارهایی در راستای ارتقای روابط دوجانبه ایران با کشورهای منطقه و فرامنطقهیی تبدیل شده است. مهمترین دیدارهای روز یکشنبه وزیر امور خارجه کشورمان به نخستین دیدار با سعود الفیصل، همتای عربستانی وی و سپس نخستین دیدار هستهیی در نیویورک با جان کری وزیر امور خارجه امریکا خلاصه شده بود.
روز دوشنبه نیز مهم ترین دیدار وزیر امور خارجه کشورمان به دیدار با فیلیپ هاموند، وزیر امور خارجه انگلیس اختصاص یافت، این دیدار در حالی صورت گرفت که دو کشور تلاش گستردهیی را برای عبور از تنشهای منجر به توقف فعالیت سفارت انگلیس در تهران آغاز کردهاند.
نخستین دیدار در نیویورک
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان شامگاه یکشنبه به وقت ایران با سعود الفیصل، وزیر امور خارجه عربستان سعودی دیدار کرد. این دیدار نخستین ملاقات دو وزیر از سال 2013 یعنی زمان انتخاب حسن روحانی به عنوان رییسجمهور کشورمان بود. از نخستین روزهای پیروزی حسن روحانی در انتخابات و بلند شدن صدایی متفاوت از دفتر رییسجمهور ایران برای اتخاذ رویکردی متفاوت مبتنی بر تعادل و تنشزدایی در عرصه سیاست داخلی و خارجی، بسیاری از نگاهها به سمت رابطه ایران با کشورهای منطقه معطوف شد که در هشت سال حضور دولتهای نهم و دهم تا حدودی با فراز و فرودهای نه چندان منطقی همراه شده بود.
موج تحولات منطقه به گونهیی در سه سال گذشته پیش رفت که برای بسیاری از تحلیلگران سیاسی و البته سیاستمداران کشورهای منطقه و البته فرامنطقهیی نوع نگاه ایران و عربستان به یکدیگر از اهمیت فوقالعادهیی برخوردار شد. با عطف به این نگاه بود که در یک سال گذشته عدم دیدار وزرای امور خارجه ایران و عربستان با یکدیگر در حالی که محمدجواد ظریف در چند مرحله تورهای منطقهیی را هدایت و با همتاهای بسیاری از کشورهای همسایه و منطقه ایران دیدار کرده بود، به سوژهیی برای تعبیرهای متفاوت سیاسی تبدیل شد. قریب به ی�� ماه پیش بود که سفر امیر عبداللهیان، معاون عربی و آفریقایی وزیر امور خارجه کشورمان به ریاض و دیدار با سعودالفیصل به بهانهیی برای تحلیلهای تازه بدل شد.
بسیاری این سفر را هرچند در سطح وزیر امور خارجه ایران نبود به بسترسازی برای ملاقات دو وزیر در تهران، ریاض یا کشوری ثانی تعبیر کردند. مجمع عمومی سازمان ملل با حاشیههای پررنگتر از متنی که هر ساله برای تحولات بینالمللی ایجاد میکند اینبار هم مکانی برای نخستین دیدار دو وزیر شد. امروز بسیاری از رسانههای منطقهیی و فرامنطقهیی از این دیدار به عنوان شعلهیی که میتواند یخ حاکم بر روابط دو جانبه تهران – ریاض را آب کند، یاد کردند. ایران و عربستان در سه سال اخیر با توجه به تغییراتی که خیزشهای مردمی در کشورهای منطقه و جهان اسلام به راه انداخته و منجر به تغییر در برخی معادلههای سیاسی شده بود، از هم فاصله بیشتری گرفتند.
ناآرامیها در سوریه، بحران امنیتی و سیاسی در عراق، اختلافهای سیاسی در لبنان، بروز تنش میان اقلیت حاکم اهل سنت با شیعیان در اکثریت در بحرین و بینظمیهای سیاسی در یمن از جمله پروندههایی بودند که تهران و ریاض را هر روز دورتر از هم قرار دادند. ظریف پس از دیدار با همتای عربستانی خود در نیویورک با اشاره به اینکه این گفتوگوها میتواند به پیشرفت در روابط دوجانبه منتهی شود، گفت: هم من و هم همتای عربستانیام اعتقاد داریم که این دیدار میتواند برگ جدیدی در رابطه میان تهران – ریاض باشد. امیدواریم که این فصل جدید بتواند در برقراری صلح و ثبات منطقهیی و جهانی و ارتقای امنیت موثر بوده و تامینکننده منافع مسلمانان در سرتاسر جهان باشد.
در چشم جهان ایران و عربستان بیش از آنکه رفیق به حساب آیند، رقیب بودهاند. با این همه تهران و ریاض در سالهای پس از انقلاب اسلامی تمام تلاش خود را برای حکمرانی نوعی عقلانیت بر روابط دوجانبه به کار گرفتهاند و روزهایی هم در تاریخ روابط دوجانبه کشورها بوده که وزنه رابطه به سمت رفاقت بیش از رقابت سنگین شده است. اکنون با وجود آنکه پس از سفر امیر عبداللهیان به ریاض، تهران به نشست جده برای مبارزه با داعش دعوت نشد به نظر میرسد که عربستان در مسیر جبران اشتباه خود گام برداشته است. تهدیدی مشترک به نام داعش امروز میتواند به بهانه برای تنش زدایی از رابطه دو کشوری منتهی شود که یکی از آنها برای مهار دولت بشار اسد در سوریه آن را به وجود آورد و دیگری با اقدام سریع و به موقع خود در عراق مانع از گستردهتر شدن دامنه فعالیتهای آن شد.
در چند هفته اخیر مواضع تهران و ریاض در عراق هم با انتخاب حیدرالعبادی به عنوان نخست وزیر این کشور به یکدیگر نزدیکتر شده است. پیش از این دولت عربستان برخلاف ایران که رابطه حسنهیی با دولت نوری مالکی داشت مخالف وی بود. دیدار میان ظریف و فیصل را باید به فال نیک گرفت اما حقیقت آن است که شکلگیری این دیدار در یک سال گذشته از چنان اما و اگرها و احتیاطهایی برخوردار بوده که چنین به درازا کشیده است. در خصوص قضاوت در مورد تغییر در رابطه میان تهران – ریاض باید منتظر بازگشت وزرای امور خارجه از نیویورک و نحوه پیگیری گامهای بعدی توسط دو طرف ماند.
دیداری صرفا هستهیی و نه بیشتر
دیدار میان محمدجواد ظریف و جان کری در واپسین ساعات شامگاه یکشنبه به وقت ایران انجام شد. دیداری که شاید عنوان ملاقات دوجانبه را یدک میکشد اما ناگفته پیداست که تنها محور مورد بحث در آن پرونده هستهیی ایران است و مذاکراتی که باید تا بیست و چهارمین روز از ماه نوامبر به سرمنزل مقصود برسد. تیم مذاکرهکننده ایران به سکانداری ظریف روز جمعه نخستین دیدار رسمی خود با نمایندگان شش کشور حاضر در مذاکرات هستهیی را در مقر سازمان ملل پس از وقفهیی دو ماهه کلید زدند. دیداری که پس از آن زنجیرهیی از دیدارهای مذاکرهکنندگان ارشد ایران با همتاهای خود در شش کشور مقابل و دیدارها در سطح کارشناسی و مدیران سیاسی هفت کشور را به دنبال داشت.
در شرایطی که بسیاری از گمانه زنیهای خبری حاکی از این بود که شاید تا اواخر هفته دیدار رسمی میان وزرای امور خارجه ایران و امریکا صورت نگیرد اما شامگاه یکشنبه دو طرف در حالی که خبر دیدار آنها تنها ساعتی پیش از انجام در اختیار رسانهها قرار گرفت با یکدیگر دیدار کردند و البته به سبک و سیاق دیگر دیدارهای دوجانبه عکسی از این ملاقات هم در اختیار رسانهها قرار نگرفت. وزارت امور خارجه امریکا نخستین منبعی بود که جزییاتی از این دیدار را به شکل بیانیه رسانهیی کرد. بر اساس این بیانیه، نخستین دیدار وزرای امور خارجه ایران و امریکا در قالب مذاکرات هستهیی ایران نزدیک به یک ساعت و نیم طول کشیده است.
در مرحله اول این دیدار که در هتل والدرف استوریا انجام شد، وزرای امور خارجه ایران و امریکا دقایقی را به شکل دو نفره و بدون حضور معاونهای خود با یکدیگر گفتوگو کردند. پس از آن در ادامه این دیدار از طرف امریکایی ویلیام برنز معاون وزیر امور خارجه و وندی شرمن معاون سیاسی وزارت امور خارجه و از طرف ایرانی سید عباس عراقچی معاون امور حقوقی و بینالمللی و مجید تخت روانچی معاون اروپا و امریکای وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در جلسه حضور یافتند. طبیعتا تنها محور مطرح در این دیدار وضعیت مذاکرات هستهیی بین ایران و گروه 1+5 تحت رهبری اتحادیه اروپا بود.
در این دیدار میزان پیشرفتهای حاصله در مذاکرات و آنچه هنوز مورد توافق قرار نگرفته و به کار بیشتر نیاز دارد مورد بحث و بررسی قرار گرفت. جان کری در این ملاقات تاکید کرد که عزم امریکا به سرانجام رساندن این مذاکرات برای پایان دادن به تحریمهای ایران و البته اطمینان غرب از صلح آمیز بودن برنامه هستهیی ایران است. در بیانیه وزرات امور خارجه امریکا ادعا شده است که خارج از موضوع هستهیی؛ درباره تهدید گروه داعش نیز صحبتهایی میان دو طرف رد و بدل شده و همچنین جان کری و جواد ظریف بر سر ضرورت دیدارهای بیشتر در هفته جاری تاکید کردند.
موارد مورد اختلاف کم نیست
وزیر امورخارجه کشورمان بعد از دیدار با همتای امریکایی با اشاره به اینکه طبیعی است که نکات مورد اختلاف دو طرف کم نیست تاکید کرد که همه هیاتها در حال تلاش برای به حداقل رساندن اختلافات هستند. محمدجواد ظریف به هنگام ترک هتل محل دیدار با جان کری، به خبرنگار واحد مرکزی خبر در نیویورک، درباره دیدارهای دوجانبه دیپلماتیک گفتوگو کرد و گفت: از جمله با هیات امریکایی تعداد زیادی دیدار صورت گرفته است. ظریف در پاسخ به این سوال که برخی جملات شما در مصاحبه اخیرتان با شبکه تلویزیونی پیبیاس امریکا، امیدهایی را ایجاد کرده، آیا بعد از این دیدار نیز میتوانید آن جملات را تکرار کنید، گفت: همه جملاتی که من گفتم این بود که ما برای رسیدن به توافق جدی هستیم و همین جملات را میتوانم دوباره تکرار کنم.
مذاکره بر سر داعش، آری یا خیر؟
از نخستین روزهای حضور وزیر امور خارجه ایران در نیویورک بحث همکاری یا عدم همکاری ایران با امریکا در مهار داعش در سوریه و عراق به اصلیترین بهانه برای گمانه زنیهای غرب تبدیل شد. ساعاتی پیش از دیدار محمدجواد ظریف با همتای امریکاییاش، رویترز به نقل از یک منبع آگاه اعلام کرد که ایران در ازای همکاری با جامعه جهانی درباره داعش به دنبال امتیازگیریهایی در پرونده هستهیی است. ادعایی که هیچ سند مشخصی برای اثبات آن وجود نداشت و در نهایت هم یک مقام عالیرتبه در وزارت امور خارجه کشورمان با اشاره به تکذیب خبر خبرگزاری رویترز تاکید کرد، سیاست تداخل پروندههای سیاسی در دیپلماسی ایران جایی ندارد.
شبکه تلویزیونی المیادین به نقل از این مقام وزارت خارجه ایرانی گفت: امکان ندارد ایران موضوعات پروندههای مختلف را به یکدیگر ربط دهد و مواضع ایران در قبال پرونده هستهیی و ائتلاف مبارزه با تروریستهای داعش ثابت و تغییر ناپذیر است. از سوی دیگر لوران فابیوس، وزیر امور خارجه فرانسه که در حاشیه حضور خود در شصت و نهمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد، روز گذشته در شورای روابط خارجی حضور یافته بود گفت که دولت ایران در خلال مذاکره با 1+5، درخواستی برای بررسی همزمان موضوع تهدید داعش نداشته است.
وی بدون پرداختن به طرف اصلی خواستار بررسی موضوع داعش در این گفتوگوها، به ذکر این نکته بسنده کرد که همه طرفهای مذاکرهکننده خواستار جدا ماندن موضوع هستهیی از دیگر موضوعات هستند. همزمان با طرح دوباره این موضوع و تکذیبهای متعدد مقامهای ایرانی، نماینده امریکا در سازمان ملل گفت که کشورش برای مقابله با نیروهای داعش با ایران همکاری ندارد. سامانتا پاور، نماینده امریکا در سازمان ملل در گفتوگو با شبکه خبریای بیسی نیوز، در این خصوص گفت: امریکا برای مقابله با داعش در عراق و سوریه با ایران همکاری نظامی ندارد، ما حتی اطلاعات نیز رد و بدل نمیکنیم. پاور در ادامه با اشاره به سخنان اخیر جان کری که گفته بود ایران نیز داعش را یک دشمن و تهدید تلقی میکند، گفت: تمام اقدامات ما روی نابودی داعش متمرکز شده است. ما منتظریم بشنویم که ایران میتواند نقش سازندهیی داشته باشد یا خیر.
ایران، سوژه دیدارهای دوجانبه در حاشیه
با حضور وزرای امور خارجه کشورهای مختلف در نیویورک فضایی برای رایزنیهای دوجانبه وزرای خارجه عضو شش ضلعی مقابل ایران در مذاکرات هستهیی هم فراهم شده است. وزیران خارجه امریکا و فرانسه امروز در نیویورک در مورد مسائل مختلف از جمله برنامه هستهیی ایران گفتوگو کردهاند. در بیانیه وزارت خارجه امریکا در خصوص دیدار «جان کری» وزیر خارجه امریکا و «لوران فابیوس» وزیر خارجه فرانسه آمده بود که که بخشی از این نشست به همکاری دو کشور برای ایجاد یک ائتلاف برای مهار داعش اختصاص داشت و وزرای خارجه دو کشور در خصوص راههای پیش رو برای تقویت این ائتلاف بینالمللی تاکید کردند.
براساس این گزارش، کری و فابیوس همچنین درباره ایران نیز با یکدیگر بحثهایی صورت دادند و جان کری به همتای فرانسوی خود در ارتباط با نشستی که روز گذشته با «محمدجواد ظریف» وزیر خارجه ایران داشت، گزارشاتی داده است. وزرای خارجه دو کشور درباره کارهایی که همه اعضای گروه 1+5 باید برای تسریع فرایند این هفته در مذاکرات هستهیی ایران صورت دهند، نیز گفتوگوهایی صورت دادند.
ملاقات وزرای خارجه ایران و انگلیس
وزیران خارجه ایران وانگلیس روز گذشته در ملاقات در نیویورک در زمینه آخرین وضعیت مذاکرات هستهیی تبادل نظر کردند. همچنین موضوع بازگشایی سفارت دو کشور، اقدامات و مراحل اجرایی و روند پیشرفت کارها در أین خصوص طی این دیدار مورد بررسی قرارگرفت و تداوم گفتوگوها و پیگیری امور مورد تاکید دو وزیر واقع شد.