سیر اجرای برجام مسیر پیچیده و مشکلی است و بنابراین نیازمند ذکاوت دیپلماتیک و متانت استراتژیک است. امریکایی ها گرچه سعی می کنند تخفیف تحریم ها را به بیشترین قیمت به ایران بفروشند، اما برجام، یک سیاست راهبردی برای امریکایی هاست، یعنی آمریکایی در قالب سند برجام به دنبال هدایت دشمنی با جمهوری اسلامی ایران از یک زمین خاکی به یک زمین چمن هستند
برجام، بعد از نهایی شدن در چند ماه اخیر در دو کشور جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده ی امریکا، موضوع بحث و کمکش های دامنه داری شد. کارشناسان و سیاستمداران مختلف از نقطه نظر متفاوتی به آن پرداختند و در مورد اهمیت و سود و زیان آن برای هر یک از دو کشور به ایراد نقطه نظرات متفاوتی پرداختند.
قطعا دیپلماسی می تواند به هر نتیجه ای ختم شود. کسانی که نقش دیپلماسی را فقط به یک "راه حل بدون خشونت" تقلیل می دهند و آن را مانع ارزیابی راه های جایگزین و موثر می دانند، همواره آن را، را ه حلی بزدلانه می بینند و کمتر به کارکرد موثر آن ایمان دارند. در مقابل کسانی که دیپلماسی را کارامدترین و کم هزینه ترین ابزار تامین اهداف ملی در دنیای معاصر می دانند، مسلما از آن دفاع می کنند.
دیپلماسی را اما هرچه که بدانیم تا زمانی که باعث تحقیر یک ملت نشود و صلح را تامین کند، مردم از آن طرفداری می کنند، با این حال سیاستمداران تنها به صلح نمی اندیشند، اگر آن را عادلانه نبینند.گرچه مردم به نمایندگان صلح اندیش گرایش بیشتری دارند، اما اگر آن ها نتوانند منافع ملتشان را حفظ و تامین کنند و به غرور ملی صدمه بزنند، مردم از آن ها متنفر می شوند.
دستیابی به برجام در تمام دنیا تحسین کسانی را که به صلح می اندیشدند، را برانگیخت، و کسانی را که آن را اشتباه تاریخی و پیش درآمد یک جنگ می دیدند، برآشفت. با این حال سیاست مداران نمی توانند با یک تصمیم، برای مردم صلح ابدی را تضمین کنند. همه ما به یک اندازه در مورد صلح و آینده مسئول هستیم، موفقیت هایمان را باید ستایش کنیم و در شکست هایمان بار مسئولیت را به دوش هم نیاندازیم. از این رهگذر، معماران برجام نه بنا کنندگان اثری بی مانند در تاریخ روابط بین الملل هستند و نه مردان بزدلی که شرمسار تاریخ باشند. گرچه تاریخ انباشته از اتفاقات تلخ و شیرین بسیار است، اما اراده ملت ها همواره قامتی بلندتر از اتفاقات داشته اند. ما برای حقمان در توسعه فناوری های صلح آمیز از کسی اجازه نمی گیریم، با این حال حسن نیت خودمان را به غایت به دنیا به اثبات رساندیم و اگر عده ای نادان در حسن نیت ما تردید کنند، تنها خود را اذیت کرده اند.
اجرای برجام از این رهگذر نیازمند حسن نیت است، و برای صلح نمی توان به دیپلماسی حقّه و یا اجبار تکیه کرد. با این حال، شواهد فراوانی نیز وجود دارد که گرچه توافقاتی با حسن نیت بین طرفین به امضا رسیده است، ولی در نهایت در شرایطی خاص که عموما غیر قابل پیش بینی هستند، مورد سوء استفاده قرار گرفته است. برای نمونه می توان به قرارد 1921 ایران و شوروی اشاره کرد. بنابراین در روابط بین الملل شرط تامین منافع، احتیاط است. نه اعتماد و خوش بینی.
از این رهگذر، در شریط کنونی طی کردن فاز اجرایی برجام، موضوع تعهد غرب به عملیاتی کردن تعهداتش، دغدغه مهمی است.
در همین راستا ما شاهد فرمان اوباما خطاب به وزرای خارجه، خزانه‌داری، تجارت و همچنین فدرال رزرو آمریکا بودیم: «من از شما می‌خواهم همه تدابیر لازم را برای این که تعهدات آمریکا در قبال تحریم ها اجرا شود، اتخاذ کنید». همچنین اتحادیه اروپا نیز با انتشار بیانیه ای آمادگی خود را برای رفع تحریم ها اعلام کرد، گرچه رفع تحریم ها به انجام تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس از یک طرف و حل و فصل مطالعات ادعایی غربی ها در زمینه احتمال ابعاد نظامی برنامه ی هسته ای ایران در گذشته و حال مشروط شده بود.
جمهوری اسلامی ایران نیز با اعلام آمادگی در جهت انجام تعهداتش، احراز حسن نیت طرف های غربی و حل و فصل pmd را در نامه ی مقام معظم رهبری، مقدمه اجرای تعهدات خودش عنوان کرد. در همین زمینه طرفین سعی کرده اند در مقدمه اجرای برجام، از نگرانی های یکدیگر بکاهند و بر این اساس، قرارداد باز طراحي رآكتور اراك در هفته گذشته امضا شد؛ بر اساس سند رسمی بازطراحی راکتور اراک، که توسط وزیران خارجه ایران و 1+5 و رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در چارچوب برجام به امضا رسیده است کشورهای 1+5 و اتحادیه اروپا تعهد سیاسی داده‌اند که راکتور اراک را بازسازی و طبق برجام راه‌اندازی کنند.گفتنی است امضای وزیران خارجه گروه 1+5 و فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا پای این سند، ضمانتی برای اجرای آن به شمار می‌آید.
علاوه بر این، ایران گام هایی را در برچیدن سانترفیوژها برداشت و تعدادی از ماشین های خاموش را خارج کرد، اما این روند اکنون متوقف شده تا غرب های گام های دیگری برداند و در مجموع مقدمات اجراشدن کار از سوی ایران و غرب مراحل ابتدایی خود را طی می کند.
آنچه مهم است این که اين اقدامات در حالي كليد خورده كه فرايند جديدی براي دور زدن توافق هسته‌اي ايران با 1+5 از داخل امريكا آغاز شده است. قانونگذاران ايالت ویسکانستین آمریکا، طرحي را به جريان انداخته‌اند كه بر اساس آن، اين ايالت اجازه نخواهد داشت در شركت‌هاي طرف همكاري يا فعال در ايران همكاري داشته باشد. گرچه ماده 25 برنامه جامع اقدام مشترك بين ايران و 1+5 مي‌گويد: «چنانچه قانوني در سطح ايالتي يا محلي، در ايالات متحده مانع از اجراي لغو تحريم‌هاي مشخص شده در اين برجام شود، ايالات متحده با در نظر گرفتن تمامي اختيارات موجود، گام‌هاي مقتضي را به منظورتحقق اجراي آن (لغو تحريم‌ها) اتخاذ خواهد نمود.» همين ماده تصريح كرده است: «ايالات متحده به طور فعال، مقامات در سطح ايالتي يا محلي را تشويق خواهد كرد كه تغييرات در سياست ايالات متحده منعكس شده در لغو تحريم‌هاي وفق اين برجام را در نظر داشته و از اقداماتي كه با اين تغيير در سياست همخواني ندارد، خودداري نمايند.»
بنابراین، این اقدام ایالت ویسکانستین به گونه ای کارشکنی در روند اجرای برجام تلقی می شود، اما باید یادآور شد که همانقدر که دیپلماسی در رسیدن به یک توافق اهمیت داشت در اجرای آن نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است، و در این جهت رهبر معظم انقلاب در طی نامه ای که هم حاکی از مطالبه عمومی ملت ایران در زمینه اجرای دقیق برجام است و هم به عنوان دستوری قانونی در قالب یک هیئت نظارت بر اجرای برجام، ابزار مناسب و قدرتمندی را به دست دستگاه دیپلماسی کشور ارائه دادند تا با استفاده ی از آن اجرای عادلانه برجام را از طرف مقابل مطالبه کند.
اتفاق دیگر این که برخي مقامات غربي و تعدادی از دولتمردان يازدهم عنوان كرده‌اند که قرار است گزارش آژانس انرژی اتمی که 24 آذر سال جاری منتشر شود، پاياني باشد بر پرونده PMD جمهوري اسلامي ايران؛ اما در چند روز گذشته برخي خبرها حكايت از آن دارد كه آژانس بين المللي انرژي اتمي تصميم دارد اين گزارش را به گونه‌اي تنظيم کند كه نتوان از آن معناي خاتمه پرونده PMD كشورمان را برداشت كرد. در حالی که طبق نامه رهبر انقلاب درباره اجراي برجام، صراحتا اجراي دو تعهد توسط ايران مبني بر «بازطراحي رآكتور اراك» و «مبادله اورانيوم» را منوط به مختومه شدن موضوع PMD كردند.
در این راستا در حال حاضرنخستين شائبه شكل گرفته در موضوع PMD را مارك فيتز پاتريك، معاون سابق وزير امور خارجه آمریکا در گفتگو با «راديو فردا» مطرح کرد، وی گفت: پيش بيني من اين است كه آژانس در اين دو ماه سوالات بيشتري از ايران داشته باشد. تصور اين كه ايران به يك باره به همه ۱۲ مورد باقي مانده كه سال‌ها معلق مانده بود- به صورت كامل پاسخ داده باشد- سخت است.
لارا راك وود، معاون پيشين مشاور حقوقي آژانس نیز در این رابطه گفت: او انتظار دارد كه ايران خواهد توانست به همه ۱۲ پرسش آژانس پاسخ دهد؛ اما به نظر او سوالاتي باقي خواهد ماند و پرونده همه اين ۱۲ سوال بسته نخواهد شد.
این اظهارات در صورتی است که یکی از اهداف اصلی مذاکرات هسته ای مختومه شدن این پرونده بود. در همین رابطه عباس عراقچي ۲۹ مهر سال جاري در برنامه گفتگوي ويژه خبري در اين باره گفته بود: «يكي از كارهاي بزرگي كه در طي مذاكرات هسته‌اي صورت گرفت اين بود كه مذاكرات ما با آژانس براي حل PMD به طور موازي صورت گرفت و همزمان با برجام نقشه راه محقق شد. در چارچوب مطالعات ادعايي پرونده سنگيني از اتهامات و ادعاها عليه ايران مطرح شده است و ما در چارچوب نقشه راه به راه‌حل‌هايي رسيديم تا به اين ادعاها پايان دهيم. اين خواست ما بود كه دو موضوع يعني برجام و نقشه راه با يكديگر هماهنگ شوند، به شكلي كه قبل از تكميل اقدامات ما در چارچوب برجام و تا قبل از روز اجراي برجام، پرونده PMD بايد حل و بسته شود و بر همين اساس هماهنگ كرديم كه تاريخ‌هاي اقدامات ما در نقشه راه عقب‌تر از روز اجراي برجام باشد، بنابراين تا PMD حل نشود به اراك دست نمي‌زنيم و تبادل سوخت صورت نمي‌گيرد.»
از سوی دیگر، ديويد آلبرايت، رئيس انديشكده علوم و امنيت بين‌الملل (ISIS) و يكي ديگر از زياده‌خواهان آمریکايي معتقد است آژانس اتمي بايد بداند ايران چه زماني سلاح هسته‌اي مي‌خواسته، چه مقدار به آن دست يافته، قصد توسعه چه مدلي را داشته و كجا و چگونه روي آن كار كرده است و همچنین تاکید دارد که اگر آژانس نتواند پاسخ های واضح و روشنی از ایران دریافت کند، امریکا باید برداشته شدن تحریم ها را تا پاسخ های روشن جمهوری اسلامی به تعویق بیاندازد.
هر چند بر اساس اظهار نظرهای پراکنده ی مقامات رسمی دولت امریکا، طرف های غربی حل و فصل کامل pmd را لازمه اجرای برجام تلقی نمی کنند، چون خاتمه شفاف سازی pmd بیش از آنکه امری کارشناسی باشد، مبتنی بر نیت خوانی است که از عهده آژانس خارج است و پایان دادن به آن صرفا امری سیاسی است و نیازمند اراده کشورهای 5+1 برای پایان بخشیدن به آن می باشد.
در صورت باز ماندن پرونده ی pmd مشکلات فراوانی در زمینه آینده اجرای پروتکل الحاقی و برجام برای جمهوری اسلامی ایران به وجود خواهد آمد. هر چند که ایران نیز می تواند در صورت درخواست بازرسی های غیر متعارف و بهانه جویی ها، کل اجرای برجام را متوقف کند و این امر به نفع غربی ها نخواهد بود. بنابراین به نظر می رسد که به نفع هر دو طرف هست که قبل اجرایی شدن برجام، 5+1 و ایران موارد اختلاف زا در آینده اجرای برجام را خاتمه دهند، تا آژنس نیز بتواند به ماموریت متعارف خود در زمینه ی تاسیسات هسته ای ایران بپردازد.
در آخرین رخدادهای درباره PMD هیأت ایرانی در وین با تیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیدار و گفت‌وگو داشت. طبق آنچه بعیدی نژاد، مدیرکل سیاسی وزارت امور خارجه، در صفحه اینستاگرام خود منتشر کرده است، در این جلسه محورهای جمع بندی آژانس از مجموعه یافته‌های خود از موضوع پی ام دی قبل از ارائه گزارش نهایی که قرار است روز اول دسامبر یعنی سه شنبه هـفته آینده در وین منتشر شود مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
وی اضافه کرد: در همین چارچوب دیدگاه‌های کشورمان در خصوص ابعاد مختلف این جمع بندی آژانس، مستقیماً به آقای آمانو و معاون آژانس در امور پادمان اعلام شد که در نهایت آنها نیز اعلام کردند که حتی الامکان این نظرات را در گزارش نهایی مدیر کل آژانس در نظر خواهند گرفت.
می توان گفت این وضعیت به معنای رفع نگرانی ها نیست. به نظر می رسد مسیر اجرای برجام مسیر پیچیده و مشکلی است و بنابراین نیازمند ذکاوت دیپلماتیک و متانت استراتژیک است. امریکایی ها گرچه سعی می کنند تخفیف تحریم ها را به بیشترین قیمت به ایران بفروشند، اما برجام، یک سیاست راهبردی برای امریکایی هاست، یعنی آمریکایی در قالب سند برجام به دنبال هدایت دشمنی با جمهوری اسلامی ایران از یک زمین خاکی به یک زمین چمن هستند، آن ها بعد از 37 سال رابطه ی دشمنی با جمهوری اسلامی ایران به این نتیجه رسیده اند که اشتباه آن ها در مقابله با جمهوری اسلامی ایران نه در قاعده ی بازی بلکه در انتخاب زمین بازی بوده است. دولت اوباما به این موضوع اعتقاد راسخ دارد که تغییر در زمین بازی باعث تشدید نقاط ضعف جمهوری اسلامی ایران و مؤثرکردن نقاط قوت امریکایی ها خواهد شد. در نگاه دولت اوباما برجام یک سیاست راهبردی است و باید به آن فرصت امتحان داده شود.
امریکایی ها می خواهند وارد یک بازی پیچیده در سطح نرم شوند؛ بازی که در آن احساس می کنند دست برتر را دارند و می توانند در یک زمین بازی حرفه ای، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران را به عقب برانند. بدینسان که آن ها بر این باورند که موفقیت های جمهوری اسلامی ایران در حوزه های سخت، در رقابت با امریکا، مخصوصا در حوزه پیشرفت های نظامی و مقابله با امریکا باعث جذابیت ارزش های جمهوری اسلامی ایران در سطح دنیا شده است، اما از نظر آن ها، ایران توان رقابت با امریکا را در امر توسعه ندارند و اگر بدینسان بتوانند مبارزه جمهوری اسلامی ایران با غرب را مهار کنند، می توانند بر نقاط ضعف ایران تمرکز کرده و ایران را همانند شوروی مجبور به اصلاحات غرب گرایانه در کشور کنند. این که این تز پیچیده اوباما چقدر در درون هیئت حاکمه آمریکا طرفدار خواهد داشت؟ مشخص نیست.
آنچه مهم است این که امروز جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر اقتصاد مقاومتی دشمنان و بدخواهان نظام جمهوری اسلامی ایران را در این میدان مبارزه ی جدید نیز نا امید خواهد کرد./
