نبود سرمایه گذاری و حمایت از تولیدات ادبی با مضامین بلند دینی و عاشورایی در کنار کم توجهی نویسندگان به خلق آثار خلاقه منجر به ضعف بازار تولیدات ادبیات داستانی با این مضامین شده است.
به گزارش گروه فرهنگی بصیرت به نقل از خبرگزاری مهر، ادبیات به معنای ابزاری برای بازنمایی رویدادهای دینی به منظور ارائه پیام آن برای نسل های مختلف در ایران قدمتی دراز دامن دارد. هر چند که از ابتدای حضور ادبیات مدرن در ایران در قالب داستان کوتاه و رمان، صاحبان این ابزار به چنین کارکردی برای این نوع تازه ادبیات قائل نبودند و بیشتر از هر مساله ای در داستان نویسی به الگوهای غربی داستان نویسی و تقلید از آن پایبند بوده اند.
عبدالعلی دستغیب نویسنده و منتقد سرشناس معاصر در بخشی از کتاب به سوی داستان نویسی بومی درباره این دوران می نویسد: در دوره پس از شهریور ۱۳۲۰، به تدریج کار تقلید از الگوهای فرنگی بالا گرفت. کتاب هایی مانند سفر شب بهمن شعله ور در دهه ۱۳۴۰ و قصه هایی مانند طوبی و معنای شب شهرنوش پارسی پور به تقلید از رمان های بسیار مدرن غربی نوشته شد. این تقلید صرف، در دهۀ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ به اوج خود رسید و تقلید صرف از جویس، فاکنر و وولف، کلودسیمون و رب گریه ــ در دو دهۀ ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ میدان داری کرد.
اما رفته رفته و با ظهور حرکت های دینی در بطن جامعه ایرانی به ویژه پس از قیام پانزده خرداد سال ۱۳۴۲، استفاده از ظرفیت ادبیات داستانی برای بیان زندگی ائمه (ع) و در واقع مرور دوباره حق طلبی و راه آزادی خواهی آنها و تذکر به مردم ونسل جوان برای لزوم تداوم این راه، رفته رفته جای خود را در میان مردم باز کرد.
شاید بتوان یکی از پیشگامان در این عرصه را محمود حکیمی نویسنده پیشکسوت معاصر دانست که عمده فعالیت خود را به نگارش چنین آثاری در سال های پیش از انقلاب اسلامی متمرکز و آنها را از طریق نشریه مکتب اسلام در قم منتشر می کرد.
در کنار آن کتابی مانند «داستان راستان» از استاد شهید مرتضی مطهری نیز در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی توانست در میان مخاطبان خود به ویژه جامعه مذهبی ایران شور و شوق و موج تازه ای برپا کند.
با این همه ادبیات داستانی ایران در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر از آنچه که باید به باورها، سنت ها و آئین های بومی و دینی مردم توجه کرده و به آنها روی خوش نشان داد و متجددین داستان نویس گویی بخشی از رسالت خود را بر نفی این باورها قرار داده بودند.
هرچند که در این میان می توان به آثاری چون «سووشون» اثر سیمین دانشور اشاره کرد که در آنها به باورهای دینی مردم احترام گذاشته شده بود.
دوراهی خلق داستان دینی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به تجربه مبارزات منجر به پیروزی انقلاب اسلامی و نیز تجربه هشت سال دفاع مقدس، آورده اجتماعی پیش روی نویسندگان ایرانی به شکلی فرم گرفت که ضرورت توجه به مفاهیم و موضوعاتی مانند قیام امام حسین(ع) و آزادی خواهان دینی و سیاسی، بستر خوبی برای تهییج و در صحنه انقلاب نگاه داشتن مردم و نسل جوان به شمار رفت و از همین رهگذر گونه ها داستانی انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و داستان دینی شکل گرفت و در بطن این داستان نویسی دینی بود که ضرورت توجه به پرداخت ادبی موضوع عاشورا بیش از پیش حس شد.
با این همه بیش از هر چیز آثاری در بازار کتاب به دست مردم می رسید که بازنویسی و بازروایت از حکایت ها و رویدادهای تاریخی به شمار می رفت و اثری از حرکت خلاقه نویسنده در شکل دهی به آنها را نمی شد در آنها پیدا کرد.
در این میان برخی از نویسندگان بر این باور بودند که پرداختن به مضامینی که به روایت بازنمایی حقیقت واقعه عاشورا در یک رویداد امروزین اشاره دارد می تواند کارکرد داستان دینی عاشورایی را ایفا کند و برخی دیگر نیز به طور مشخص قائل به گرفتن یک مضمون واقعی و پرداخت تاریخی آن با استفاده از ابزار پیش دست داستان نویس در نویسندگی داشتند.
اما با این همه داستان نویسی دینی در ایران بیش از هرچیز در تئوری به شیوه اول ابراز تعهد کرد و در عمل به شیوه دوم متمسک شد و حاصل اینکه در دهه هایی بخش زیادی از بازار کتاب در ایران آکنده از داستان های تکراری با موضوع بازنویسی زندگی و رویدادهای تاریخ اسلام شد و ادبیات داستانی و داستان خلاقه در آن سهم کمتری داشت.
داستان عاشورایی؛ سخت است ولی ناممکن نه
مجید قیصری نویسنده برگزیده جایزه ادبی جلال آل احمد و خالق رمان «شماس شامی» در این زمینه به خبرنگار مهر می گوید: واقعیت این است که داستان نویسی به ویژه با مضامینی مانند عاشورا کار سختی است، یعنی کار خلاقه داشتن در این زمینه سخت است. درباره موضوع واقعه عاشورا نیز با وجود اینکه مضامین آن در طول تاریخ بارها برای ما تکرار شده است اما کمتر نویسنده ای پیدا شده که یکی از این مضامین را دستمایه خلق داستان کند.
قیصری در ادامه به جامعه ایران در دهه هفتاد و هشتاد اشاره کرده و می گوید: در این فضا نویسنده هم سعی می کرد خودش را به رنگ جامعه در بیاورد و از رویکردهای اصلی فعالیتش دور شود و از سوی دیگر کارکردهایی که سابق بر این برای خود قائل بود را نیز در خطر نگاه و برداشت سیاسی می دید. اینها باعث می شد او به جای داستان عاشورایی به عنوان مثال، برود سراغ آپارتمانی نویسی.
قیصری در کنار این مساله به انرژی زیاد مورد نیاز برای خلق این نوع از داستان ها اشاره کرده و می گوید: وقتی نویسنده حس کند فضا برای ارائه این داستان ها وجود ندارد کمتر متمایل به صرف انرژی برای خلق آن می شود. به باور من مساله کتاب نخوانی در جامعه ایران و به دنبال آن ساده و خلاقه نبودن بسیاری از آثار داستانی با مضامین دینی کار را به جایی رسانده که واقعه ای مانند عاشورا برای داستان نویسی کمتر ایجاد جذابیت در نویسنده می کند.
سرمایه گذاری های فراموش شده برای ادبیات عاشورایی
اما ماجرا روایت دیگری نیز دارد.
صادق کرمیار نویسنده رمان تحسین شده «نامیرا» در پاسخ به سوالی درباره علت کم توجهی به داستان نویسی با مضامین عاشورایی آن را ناشی از معضلات بزرگتری در کلیت ادبیات داستانی ایران دانسته و می گوید: بدنه ادبیات داستانی در ایران بسیار ضعیف است، این ضعف چه در بحث عرضه، چه در تقاضا و چه توزیع مشهود است. به همین خاطر نویسنده فعال در این عرصه چه برای نوشتن از عاشورا و چه برای نوشتن از هر مضمون دیگری تنها به عشق و علاقه خود بسنده می کند و نه هیچ ابزار حرفه ای دیگری.
کرمیار می افزاید: اگر بر این باوریم که داستان و رمان با مضمون عاشورا در کشور ما هرساله با سیر نزولی در حال تولید و انتشار است، باید آن را در علاقه‌مندی های اصحاب قلم و ابزارهای ایجاد آن دنبال کنیم. ریشه‌یابی ها نیز نشان می دهد که در سال های پس از انقلاب و دهه هفتاد نیز نویسندگانی که در این مسیر قدم برداشته اند تنها بر پایه علائق شخصی و نه سیستم تشویقی ادبیات ایران قدم در این راه گذاشته اند.
کرمیار البته مساله نبود حمایت ها از تولید آثار داستانی در این زمینه را نیز مورد توجه قرار داده و می گوید: شما به سازمان های دارای بودجه فرهنگی توجه کنید و بعد به این مساله که از میان همه آنها تنها وزارت ارشاد آن هم با خرید دو تا سه هزار کتاب امکان حمایت از تولیدات ادبی آن هم در همه مضامین را دارد.
وی معتقد است: سوال اصلی این است که اگر ادبیات داستانی عاشورایی در تولیدات ادبی ایران سیر نزولی در تولید را سپری می کند، چقدر برای تولید آن بودجه صرف شده است و چقدر برایش سرمایه گذاری شده است؟ وقتی این مسائل را کنار هم قرار دهیم دیگر واقعیت ماجرا چندان دور از دسترس نیست.
در کنار این اظهارنظرها، سال هاست که در فضای تولیدات ادبی معاصر شاهد انتشار آثار داستانی شاخصی در این زمینه نیستیم. اگر معدود آثار منتشر شده از برخی نویسندگان صاحب نام و ناشرانی که به صورت ویژه به این مساله همت گماشته اند را کنار بگذاریم، با این واقعیت تلخ روبرو خواهیم شد که ادبیات داستانی به عنوان یک کالای فرهنگی نخبگانی در ایران کمتر تن به بازنمایی باورهای دینی مردم جامعه داده است و حقایقی مانند شور سراسری در کشور برای پاسداشت عزاداری ماه محرم را کمتر در خود بازنمایی کرده است.
حمید نورشمسی
خبرگزاری مهر
