رستاخیز عظیم در قاب کوچک

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/آرش فهیم

قیام امام حسین(ع) و حماسه عاشورا گرچه در نقطه ای از تاریخ – دهم محرم سال 61 هجری- و در بخشی از جغرافیا – کربلا- رخ داد، اما بدون تردید، بزرگ ترین انقلاب تاریخ بشری بود که همه تحولات سیاسی و اجتماعی و اعتقادی پس از خود را تحت تأثیر قرار داد. به همین دلیل هم «عاشورا» نبرد ابدی حق و باطل محسوب می شود و در همه مکان ها و زمان ها در حال اتفاق افتادن است. 

واقعه کربلا بر فرهنگ و هنر ایران زمین نیز تأثیر گذاشته است. به طوری که نمایش های ایرانی به ویژه تعزیه و شبیه خوانی در قالب روایت عاشورا و ذکر مصیبت های اهل بیت علیهم السلام شکل گرفته است. حتی موسیقی و آواز سنتی ایرانی نیز بخش زیادی از حیات خود را مدیون نوحه و روضه خوانی است. با این حال، عجیب است که هنوز هم هنر هفتم ما نسبت به این تراژدی عظیم و باشکوه تاریخ، غافل است. 

نکته مهم این است که درام پردازان همواره تأکید کرده اند که نقطه ثقل و موتور محرک هر أثر دراماتیک، مبارزه خیر و شر است. این نظریه تنها در تئوری درام و قصه پردازی های رایج نیست که مهم تلقی می شود بلکه به صورت علمی هم ثابت شده است که نبرد خیر و شر یا تقابل حق و باطل، پرکشش ترین فعل تاریخی - اجتماعی محسوب می شود. عاشورا، بهترین مرجع، منبع و سرچشمه الهام بخش برای خلق هر أثر هنری با درونمایه حماسه و مبارزه است. این نرم افزار، در همان حال که الگویی برای آفرینش های ادبی و هنری پرجاذبه است، زمینه را برای پرداختن به مسائل روز فراهم می کند.

نمونه بارز استفاده از چنین سوژه بزرگ و سترگی، سریال «مختارنامه» است. سریالی که طی سال های اخیر و به بهانه های مختلف از سیما به نمایش درآمده است. آنچه باعث تأثیرگذاری بی نظیر «مختارنامه» بر مردم شد، شباهت زياد ماجراها و كشمكش هاي متن آن با واقعيت هاي سياسي و اجتماعي زمانه ماست. به طوري كه در حین تماشای آن، گاه فراموش مي کنیم که «مختارنامه» به دوره اي دور از ما برمي گردد و دچار اين پندار مي شديم كه اين روايت، شرح حال ماست. بدون تردید اين مهم به قابلیت بي نظير و ذاتي عاشورا برمي گردد.

اما در سینما، دچار فقر شدیدی در زمینه توجه به مضامین عاشورایی هستیم. با اینکه محرم یکی از اجزای اصلی فرهنگ ایرانی محسوب می شود، اما پیش از پیروزی انقلاب اسلامی هیچ نشانی از عاشورا در سینما دیده نمی شد. پس از انقلاب، فیلم «سفیر» به كارگرداني «فريبرز صالح اعلا» به عنوان اولین تجربه سینمای ایران در زمینه عاشورا ساخته و به نمایش درآمد. این فیلم به روايت يكي از فرستادگان امام حسين(ع) به نام «قيس بن مسهر» مي پردازد. «سفیر» در زمان خودش اثر شاخصي بود و تحليلي از فضاي اجتماعي كوفه در سال 61 هجري در قالب يك فيلم ارائه داد و با استقبال بسیاری هم همراه شد. فيلم «روز واقعه» به كارگرداني شهرام اسدي هم از دیگر آثار شاخص عاشورایی سینمای ایران است. این فیلم هم روايت يك جوان نصراني تازه مسلمان به نام عبدالله است كه نداي «كيست مرا ياري كند» امام حسين(ع) را مي شنود و به ياري امام (ع) مي شتابد. البته «روز واقعه» بيش از حد به حواشي مي پردازد و از اصل و متن عاشورا دور است. 

البته تعداد قابل توجهی از آثار، به ویژه در سینمای دفاع مقدس با الهام از مفاهیم عاشورایی ساخته شده اند. ازجمله مهم ترین این آثار می توان به «پرواز در شب» به کارگردانی رسول ملاقلی پور اشاره کرد که بخشی از داستان آن درباره بی آب شدن یکی از گردان های جبهه و تلاش رزمنده ای برای نفوذ به جبهه دشمن و آوردن آب برای همقطارانش است. این داستان، همان طور که مشخص است با الهام از حماسه حضرت ابوالفضل در ظهر عاشورا شکل گرفته است. 

همچنین فیلم «هیهات» شامل چهار قصه مجزاست که هر قصه، به جنبه هایی از فرهنگ، آداب و مفاهیم عاشورایی در دوران معاصر می پردازد. فصل اول به کارگردانی دانش اقباشاوی، روایت یک جوان است که قصد دارد مادرش را به زیارت کربلا ببرد. این بخش از فیلم، دارای جذابیت دراماتیک بالایی است، اما نمی ‌تواند از نظر منطقی و عقلانی مخاطب خود را اقناع کند. فصل دوم، به کارگردانی هادی نائیجی، سعی در پیوند محرم با دفاع مقدس دارد؛ یک جانباز (با بازی حمید فرخ‌نژاد) بعد از مرخص شدن از آسایشگاه و بازگشت به آبادان، مین ‌زارهایی را می‌ بیند که هنوز پاکسازی نشده ‌اند و قربانی می ‌گیرند. پس خودش دست به ‌کار می ‌شود و با یک ماشین خنثی ‌سازی مین، به دل آتش و انفجار می ‌زند. این بخش هم گرچه دارای مضمون محترم و قابل تأملی است، اما بسیار ضعیف پرداخت شده است. بخش سوم فیلم نیز به کارگردانی سید روح‌الله حجازی، از کارگردانی خوبی برخوردار است و به نمایش تصاویر و نماهایی بکر و پرجاذبه از حاشیه حرم امام حسین(ع) در کربلا می ‌پردازد، اما این بخش هم در همین حد باقی می ‌ماند. به طوری که هیچ مفهوم به روز و مهمی ندارد. نهایت برداشتی که از این بخش می‌ شود این است که خانواده ‌های بی‌ سرپرست و فقیر عراقی، بهتر است به جای گدایی از مردم، حاجت خود را از امام حسین(ع) بخواهند. بخش چهارم فیلم به کارگردانی «هادی مقدم ‌دوست» یک خط‌ شکنی ماهرانه و چشم ‌نواز و دلپذیر درباره مدافعان حرم است. مقدم دوست برای این بخش، در زمانی اندک و کوتاه، هم به موضوع عاشورا می‌ پردازد، هم به دلدادگی آدم‌ ها به حسین(ع) و کربلای او. هم مقاومت و رزم و نبرد با ظلم را نشان می ‌دهد و هم شهادت در راه دفاع از حرم اسوه‌ های کربلا را. البته روایت این بخش از فیلم هم، به روز است و از دریچه شبکه‌ های اجتماعی و ابزارهای مدرن و جدید ارتباط جمعی استفاده می ‌کند. کاری که جذابیت فیلم را هم دو چندان ساخته است.

آخرین فیلمی که به طور مستقیم به تاریخ قیام امام حسین(ع) و جزئیات و اصلیات و فرعیات آن می پردازد «رستاخیز» است. اما این فیلم هم علاوه بر اینکه به خاطر نمایش چهره حضرت ابوالفضل هنوز امکان نمایش عمومی نیافته، فیلمی ضعیف و همراه با ایرادات تاریخی است. برای این فیلم ده ها میلیارد (به روایتی 40 میلیارد تومان) پول و سال ها زمان و انرژی هزینه شده است. مشکل بزرگ فیلم «رستاخیز» فقدان انسجام در روایت است. داستان فیلم دچار اغتشاش است و میان ماجراها، فصول و بندهای مختلف روایت، ارتباط دیالکتیک و ارگانیک برقرار نشده است. از همان ابتدا، سیر داستانی فیلم، خودش را از مخاطب جدا می کند. بسیاری از ماجراها و تصاویر ابتدایی فیلم، زائد هستند  و بی خود و بی جهت زمان فیلم را طولانی کرده اند. به نظر می رسد که حتی اگر همه فیلم تا قبل از خواندن نامه های کوفیان به امام حسین (ع) حذف شود هم هیچ خللی بر فیلم وارد نمی شود و حتی به آسان شدن ورود داستان به ذهن مخاطب هم کمک شایانی خواهد کرد.

بدون تردید مسائل و وقایع روز و پیرامون ما، سوژه هایی ناب و مرتبط با عاشورا هستند؛ جوانانی که برای دفاع از حرم حضرت زینب (س) راه یزیدیان زمان را سد کرده اند، مجاهدانی که به خاطر دفاع از دین سر از تنشان جدا می شود، کودکان و زنانی که به بردگی گرفته می شوند، زائرانی که آب به رویشان بسته می شود و لب تشنه به دیدار خدا می روند و ... همه نمونه هایی از جریان تقابل حق و باطل در روزگار ما هستند که با الهام از وقایع کربلای سال 61 هجری، می توان آثار هنری و به ویژه سینمایی قابل تأملی درباره آن ها ساخت. اما تولید چنین آثاری هم همت و اخلاص و انگیزه والا می طلبد و هم به زمینه سازی ها و انگیزه بخشی های مدیران فرهنگی وابسته است./