وحدت و تقریبی که مرحوم امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری و مراجع بزرگ شیعه روی آن تأکید می کنند، به خاطر شرایط سیاسی روز نیست؛ بلکه اینها تعالیمی است که بزرگان ما در آموزه های اهل بیت (ع) یافتند و خواسته اند که این تعالیم را به آحاد شیعه منتقل کنند.
فاصله میان ۱۲ ربیع الأول که سالگرد ولادت پیامبر اکرم (ص) بنا بر روایات أهل سنت است تا ۱۷ ربیع الأول که تاریخ ولادت رسول الله حضرت محمد (ص) بنا بر روایات موجود در شیعه است، از سوی امام خمینی (ره)، به عنوان هفته وحدت نامگذاری شده است. هفته وحدت فرصتی برای بازخوانی مسائل معطوف به تقریب است، لذا در این مجال با حجت الاسلام محمد غفوری نژاد عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفتگو نشستم که متن آن را در ادامه می خوانید.
بصیرت: چه دغدغه ها و نگرانی هایی سبب می شود تا مقوله وحدت از اهمیت برخوردار شود؟
باید توجه داشته باشیم که اساساً زندگی همزیستی مسالمت آمیز شیعه و اهل سنت یکی از آموزه های دینی ما است و ریشه در تعالیم ائمه اهل بیت (ع) دارد. در روایات اهل بیت (ع) تأکید فراوانی بر معاشرت توأم با حسن نیت و همزیستی برادرانه با اهل سنت مشاهده می شود. روایات عجیبی در ذهن دارم که شاید شنیدنش هم برای بعضی از ما امروزه کمی تعجب برانگیر باشد. به عنوان نمونه ائمه (ع) بر شرکت در نمازهای جماعت اهل سنت تأکید داشتند و خودشان هم در نمازهای جمعه و جماعت و نمازهای عید شرکت می کردند. از امام سوال می شود که ما با برادران اهل سنت چگونه رفتار کنیم؟ حضرت می فرماید: «همانطور رفتار کنید که امامان شما رفتار می کنند؛ ما با این ها اگر مریض می شوند، به عیادتشان می رویم، اگر کس از اینها فوت کند، بر جنازه او حاضر می شویم...». گویا امام (ع) می خواهند بفرمایند تمام حقوق مسلمانی که دو نفر شیعه بر گردن یکدیگر دارند باید میان شیعه و اهل سنت هم برقرار باشد و در حقوق مسلمانی تفاوتی ببین شیعه و سنی وجود ندارد.
در واقع وحدت و تقریبی که مرحوم امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری و مراجع بزرگ شیعه روی آن تأکید می کنند، به خاطر شرایط سیاسی روز نیست؛ بلکه اینها تعالیمی است که بزرگان ما در آموزه های اهل بیت (ع) یافتند و خواسته اند که این تعالیم را به آحاد شیعه منتقل کنند. اینکه مرجعیت بزرگ شیعه در عراق می فرماید: «اهل سنت برادران ما نسیتند، بلکه خود ما هستند» ریشه در این تعالیم دارد. البته در شرایط امروزی و با در نظر گرفتن موضع استکبار جهانی علیه اسلام و مسلمین، این وحدت و همزیستی مسالمت آمیز و این نزدیک شدن دل ها در بین پیروان مذاهب اسلامی ضرورتی دوچندان پیدا کرده است و بخش قابل توجهی از نخبگان در جهان اسلام به ضرورت این مسئله واقفند. هم در بین شیعه و هم در بین اهل سنت بزرگانی داریم که دلسوزانه در این مسیر قدم بر می دارند و با آگاهی کامل از شرایط، تلاش می کنند که این وحدت هرچه کامل تر محقق شود.
بصیرت: نقش سنی آمریکایی و شیعه انگلیسی در تفرقه افکنی بارها در بیانات مقام معظم رهبری اشاره شده است، نشانه ها و شاخص های این دو جریان چیست؟ و هم اکنون چه جریاناتی در دنیای اسلام به آنها منتسب هستند؟
جریان اسلام آمریکایی مکرراً در کلام مرحوم امام (ره) و مقام معظم رهبری مطرح شده است و در واقع اشاره دارد به یک اقلیتی در جهان اسلام، که این اقلیت در واقع طبقه حاکم تعدادی از کشورهای اسلامی را تشکیل می دهد، و به طور مشخص، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را شامل می شود. این جریان بیش از آنکه دلسوز تعالیم و ارزش های اسلامی و وضعیت مسلمین در جهان باشد، بیش از همه به دنبال حفظ تاج و تخت خودش است و در این مسیر آموزه های اسلام را به فراموشی می سپارد. اگر شرایط اقتضا کند، حاضر هستند با سران کشورهایی که به دشمنی با اسلام شهره هستند، بنشینند سر یک میز و شراب بنوشند و حمایت آنها را جلب بکنند.
امروزه در جهان اسلام کیست که نداند ایالات متحده آمریکا و دولت جعلی دست نشانده این کشور در غرب آسیا، دشمن ترین دولت ها و حاکمان در سطح عالم نسبت به مسلمانان هستند؟ ولی مشاهده می کنیم این جریان اسلام آمریکایی خیلی راحت با اینها ارتباط برقرار می کند و سر میز مذاکره می نشیند و با اینها معامله های چند میلیارد دلاری انجام می دهد. در واقع با این کار خود تمام ارزش های اسلامی را زیر سوال می برد و تعالیم قرآن را که در آن از اعتماد به یهود و نصارا نهی شده است را ندید می گیرد. قرآن صریحاً می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصاري أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ/ ای مسلمان ها یهود و نصارا را به عنوان دوست و ولی نگیرید و اگر کسی از شما با یهود و نصارا ارتباط دوستانه برقرار کرد و او از همانها محسوب می شود.»
البته روشن است که آیات شریفه در صدد نهی از همزیستی مسالمت آمیز با پیروان دیگر ادیان نیست، بلکه در واقع نهی ای که در آیه شریفه آمده است، معطوف به آن دسته از یهود و نصارا است که با اسلام و مسلمین دشمنی می ورزند و در صدد ریشه کنی اسلام و مسلمین هستند؛ والا آحاد مسلمین در سراسر عالم و از جمله در جمهوری اسلامی ایران همزیستی کاملاً مسالمت آمیزی را با پیروان سایر ادیان دارند. حال ما می بینیم این جریان اسلام آمریکایی یا سنی آمریکایی بدون هیچ واهمه ای خیلی راحت با این جریان های ضداسلامی ارتباط برقرار می کند و از حمایت آنها برخوردار است و در مناطق مختلف به پشتوانه آنها به مسلمان کُشی می پردازد.
از طرف دیگر ما جریان شیعه انگلیسی را داریم که مقام معظم رهبری در سال های اخیر معرفی کردند. اگر بخواهیم خیلی خوش بینانه مواجهه داشته باشیم، مشخصه جریان شیعه انگلیسی سوء برداشت از تعالیم اهل بیت(ع) و در واقع سوء فهمی است که اینها از تعالیم اهل بیت(ع) دارند. اهل بیت (ع) در تعالیمشان از تعرض به مقدسات سایر مسلمین نهی های صریح کرده اند و روایات متعددی در این زمینه در منابع شیعه منعکس است. این جریان این نهی ها را معطوف به شرایط خاص عصر حیات ائمه(ع) می دانند و معتقدند که امروزه با شرایط فعلی که شیعه در جهان پیدا کرده است این نهی ها جایی ندارد. متاسفانه دولت های استکباری و در رأس همه دولت انگلستان و ایالات متحده از این جریان حمایت می کنند و شرایط را برای فعالیت اینها فراهم کرده اند.
بصیرت: درباره نقش خواص در فراهم سازی وحدت میان مسلمین بگویید.
این سوال، سوال خوبی است، به اعتبار اینکه اگر وحدت در جهان اسلام بخواهد اتفاق بیافتد به دست خواص باید اتفاق بیافتد و اگر هم قرار باشد این وحدت محقق نشود باز هم نقش خواص در آن برجسته است. به عبارت دیگر اگر ما بخواهیم وحدت اسلامی را محقق کنیم باید روی خواص کار کنیم، چرا که توده های عوام همواره ها به دنبال خواص هستند و اگر ما احیاناً امروزه مشاهده می کنیم که پروژه وحدت چندان توفیقی حاصل نکرده است، طبیعتاً باید نوک پیکان اتهام را متوجه به سمت خواص امت بدانیم.
دقیقاً همین دو جریان که در سوال قبل اشاره کردید، یعنی جریان اسلام آمریکایی و شیعه انگلیسی، خواصی هستند که در ناحیه هر دو مذهب، مانع اصلی تحقق وحدت اسلامی هستند. جریان اسلام آمریکایی بیش از همه به حفظ قدرت و تاج و تخت خودش می اندیشد و شیعه هراسی را در عالم دامن می زند، چون می داند که فکر شیعی فکری نیست که استبداد، خودکامگی و ظلم و ستم بر توده ها را برتابد. اینها هراس دارند از اینکه اگر تفکر شیعی مجالی برای عرضه پیدا کند، تاج و تخت اینها را تهدید خواهد کرد. اینها واهمه دارند نهضت امام حسین(ع) که در واقع الگوی شیعیان بوده و در سراسر تاریخ و از جمله در قرن اخیر در جمهوری اسلامی ایران مورد تأسی قرار گرفت، این الگو به توده های تحت حکومت آنها هم سرایت کند و در واقع تاج و تخت آنها را تهدید کند. طبیعتاً این طبقه حاکمان، آخوندهای درباری دست نشانده ای دارند که این طرز فکر را آنها را به لحاظ مذهبی تئوریزه می کنند و به توده ها منتقل می کنند. بنابراین اینها به این اعتبار مانع تحقق پروژه وحدت هستند. جالب این هست که بدانیم اخیراً در کشور عربستان مرکز گفتگوی ادیان هم تأسیس کردند، یعنی اینها در عین اینکه خودشان بزرگ ترین مانع برای گفتگوی مذاهب اسلامی هستند و نمی توانند هم کیشان خود را برتابند، حالا داعیه ی گفتگوی ادیان را دارند و برای اینکه پز روشنفکری بدهند و خودشان را به روز معرفی کنند، مرکز گفتگوی ادیان تأسیس کرده اند که خنده آور است.
از ناحیه شیعه هم همین جریان شیعه انگلیسی رأس جریان وحدت ستیز است و دائم بر کوس اختلاف می کوبد. هتاکانه ترین توهین ها را به برخی مقدسات مسلمین، که قرآن کریم برای آنها احترام قائل شده است، انجام می دهند. قران کریم ازواج پیامبر را امهات مومنین می خواند، اینها متعرض حریم این افراد می شوند به خیال اینکه حالا دارند خدمتی به مکتب اهل بیت(ع) می کنند و به خیال اینکه اینها مصداقی است از تبری از دشمنان اهل بیت(ع). در حالیکه به نظر من این گونه موضع گیری ها، مردم را بیشتر از اهل بیت(ع) دور می کند. ما اگر در خودمان این تکلیف را احساس می کنیم که مردم را به سوی اهل بیت(ع) تشویق کنیم و مذهب اهل بیت(ع) را ترویج کنیم، با این گونه موضع گیری ها این مهم محقق نمی شود. اینگونه موضع گیری ها چه بسا باعث شود که مرام و مسلک اهل بیت(ع) همچنان مهجور بماند و افراد رغبتی به گرایش به سمت اهل بیت(ع) پیدا نکنند.
در روایات معصومین(ع) مکررا از شیعه خواسته شده است که زینت برای امامان(ع) خود باشید نه مایه ننگ و عار: «شیعتنا کونوا لنا زینا و لا تکونوا علینا شینا».
بصیرت: فرهنگ خردورزی با زبان محبت می تواند بستر تعامل بین مذاهب اهل سنت و تشیع را فراهم کند در این باره نظر شما چیست؟
هر دو مولفه ای که در این سوال مطرح کردید، ریشه در تعالیم و آموزه های امامان معصوم(ع) ما دارد. در طول تاریخ هر جا که عالمان شیعه توانسته اند باب گفتگو را با عالمان اهل سنت بگشایند و شیعه را به درستی معرفی کنند، ما می بینیم همین فرهنگ خردورزی و زبان محبت آمیز است که زمینه را فراهم کرده است.
آنچه که باعث شد مرحوم آیت الله بروجردی در پروژه تقریبی خودش موفق باشد و در نهایت شیخ شلتوت از مشایخ بزرگ الازهر مصر فتوایی صادر کرد مبنی بر اینکه تبعیت از مذهب فقهی جعفری به عنوان یکی از مذاهب اسلامی مجزی است و مسلمین می توانند در مسائل فقهی خود طبق مذهب جعفری عمل کنند و ایشان با این فتوا در واقع مذهب شیعه را به عنوان مذهب پنجم از مذاهب اسلامی به رسمیت پذیرفت، این در سایه همین خردورزی و زبان محبت آمیز محقق شده است.
یا اگر می بینیم مرحوم شرف الدین عاملی با عالم اهل سنت مکاتباتی را ترتیب می دهد و شاید چهل- پنجاه بار نامه هایی بین ایشان و آن عالم بزرگ اهل سنت رد و بدل می شود و در نهایت آن عالم بزرگ اهل سنت شناخت کامل تری نسبت به شیعه پیدا می کند و به بسیاری از حقایق و معتقدات شیعه اعتراف می کند، این در سایه همان خردورزی و زبان محبت آمیز است.
متأسفانه در ناحیه هر دو مذهب برخی از خواص هستند که احساس می کنند که پروژه وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی کیان مذهب آنها را تهدید می کند و به این اعتبار به این پروژه بدبین هستند. البته بعضی از آنها دچار هواپرستی هستند و تصور می کنند اگر در این مسئله کوتاه بیایند و قدری مسامحه به خرج بدهند از ناحیه پیروان و مریدان خودشان مورد کم توجهی و کم رغبتی قرار خواهند گرفت و گویا برای آنها سرشکستگی خواهد داشت؛ روی این حساب است که به پروژه تقریب پشت کرده اند و علیه این پروژه عمل می کنند. من توصیه اکید می کنم به پیروان مکتب اهل بیت (ع) که یک بار دیگر با دقت به آموزه ها و تعالیم اهل بیت (ع) در مواجهه با برادران اهل سنت رجوع کنند. امامان معصوم(ع) را ما در واقع الگوی در زندگی می دانیم و معتقدیم زندگی آنها در جامعه، فلسفه و حکمتش این بوده است که خداوند حجت را به صورت ملموس و عینی بر مردم تمام بکند و مردم تعالیم صحیح را در سیره امام(ع) ببینند و دریافت کنند. اگر چنین است، باید در تنظیم روابط میان خود و دیگر مذاهب نیز به سیره و سنت قولی و فعلی امامان(ع) خود رجوع کنیم.
با تشکر از حجت الاسلام غفوری نژاد که وقت خود را در اختیار پایگاه بصیرت قرار دادند.
مصاحبه از: فهیمه عشرتی خلیل آباد.
