عدم شفافیت قوانین فضای مجازی باعث کم رغبتی بخش خصوصی برای ایجاد شبکه های اجتماعی بومی است

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی

مروری بر اتفاقات اخیر به ویژه پس از اغتشاشات، نشان دهنده عزم جدی جهت جایگزینی پیام رسان های داخلی به جای پیام رسان های خارجی است. به طوریکه خبرها حاکی از اختصاص وام پنج میلیارد تومانی به سازندگان پیام رسان های داخلی و تخفیف 50 درصدی تعرفه اینترنت به کاربران پیام رسان های داخلی است، اما بازار شبکه های اجتماعی خارجی همچنان داغ است و شبکه های اجتماعی داخلی در سردی گمنامی گرفتارند. سلام، بیسفون، فانوس، گپ، آی گپ و سروش پیام رسان های داخلی هستند که برای عده بسیاری نام آنها غریب است. این همه در حالی است که یکی از ملزومات تحقق اقتصاد مقاومتی، تولید محتوای داخلی و استفاده از ابزارهای بومی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی است. بنابراین بررسی راه کارهای برون رفت از این شرایط و رسیدن به شرایط پایدار، لزوم حمایت از تولید پیام رسان داخلی و رفع نقصان های آن را ضروری می سازد. به همین دلیل گفتگویی با دکتر رفیع الدین اسماعیلی رئیس انجمن سواد و رسانه طلاب و مدیرگروه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام حسین داشتیم که در ادامه می آید: 

بصیرت: سهم شبکه های بومی در جذب مخاطب چقدر است؟

آنچه که مشخص است شبکه های اجتماعی بومی با وجود اینکه 5 تا 6 شبکه مطرح وجود دارد، درصد پایینی از کاربران را به خود اختصاص دادند و در بین مردم چندان معرفی شده نیستند.

بصیرت: علت چیست؟ و چرا شبکه های اجتماعی بومی در بین کاربران محبوب نیستند؟

سنجش محبوبیت معمولاً در مقایسه با یک چیز دیگر باید صورت بگیرد. مثلا شبکه های اجتماعی بومی با شبکه های اجتماعی غیربومی یا خارجی. این محبوبیت را وقتی می توان سنجید که هر دو طرف این سنجش هم امکانات برابر داشته باشند و ما بگوییم با توجه به اینکه امکانات هم برابر بود، شرایط هم مساوی بود، باز هم شبکه های بومی نتوانستند محبوبیت کسب کنند. بنابراین این نکته را باید قبل از هر ارزیابی در نظر داشته باشیم. برای مثال ما نمی توانیم به یک نفر هزار تومان پول بدهیم و به نفر دیگری بیشتر و بعد ببنیم کدام یک بهتر کار می کنند. بالاخره آن کسی که هزینه بیشتری به آن اختصاص داده شده و شرایط بهتری دارد نتیجه بهتری هم خواهد داشت. 

بصیرت: یعنی شما معتقدید تسهیلات کمتر مانع موفقیت شبکه های بومی شده است؟

خیر، این نکته از این جهت است که شرایط مساوی باید باشد، که این شرایط تنها مربوط به تسهیلات نمی شود. بحث سرعت اینترنت و پهنای باندی که اختصاص داده می شود و حالا بحث هزینه ها هم وجود دارد. هزینه ها و امکاناتی که برای شبکه های خارجی وجود دارد به قدری هست که دست آنها در ایجاد تنوع باز است، اما این هم دلیل بر این نیست که شبکه های اجتماعی بومی که تاکنون تولید شده اند مشکلی نداشتند و خوب بودند. مثلاً یکی از دلایل عدم محبوبیت آنها عدم توجه به ذائقه مخاطب ایرانی است. یعنی آن شکل و قالب و محتوایی که ارائه می دهند، ذائقه مخاطب ایرانی را جواب نمی دهد و یا اگر جواب می دهد بخشی از آن است و پاسخگوی تمام نیازها نیست. حالا این عدم توجه هم در تنوع و فرم و شکل شبکه است و هم تنوع در محتوا. بالاخره مدیریت شبکه می تواند کاری کند تا تنوع محتوایی هم ایجاد شود و از همه اقشار و سنین با سلیقه های مختلف بتوانند نیازی که دارند را در این شبکه ها پیدا کنند. مثلا خدمات الکترونیکی یکی از نیازهای مخاطبین ما است که شرایط کاری مخاطب را تسریع می بخشد.

موضوع دیگر به روز بودن است، یعنی بر اساس فرمت و قالب های جدید و با نگاه روانشناختی ایجاد شوند. در بحث رنگ، فرم و شکل و محتوا شبکه اجتماعی باید بتواند به روز بودن خودش را حفظ کند، که من این را در شبکه های داخلی کمتر دیدم. اگرچه اخیراً شبکه های بومی خیلی بهتر شده اند و معلوم است که در حال پیشرفت هستند، ولی به نظرم یک دلیل عدم محبوبیت آنها به روز نبودن است. مورد دیگر عدم تنوع است. شبکه های بومی تنوع زیادی ندارند. 

یک بحث دیگر هم امنیت است. امنیت در محبوبیت اثرگذار است. مباحث امنیتی و فرهنگ سازی در راستای هم هستند. شبکه های اجتماعی بومی باید امنیت جدی داشته باشند، یعنی آنقدر امن باشند که جرأت کنند قاطعانه اطمینان دهند که اطلاعات کاربران به جایی درز پیدا نمی کند و از طرف دیگر هم در این زمینه فرهنگ سازی هم اتفاق بیفتد . 

بصیرت: درباره نقش دولت در ترویج شبکه های اجتماعی بومی بگویید؟ آیا این حضور و نقش لازم است و مانع فعالیت بخش خصوصی نمی شود؟

واقعش این است که دولت نقش پررنگی در این زمینه دارد. علت آن هم این است که امنیت شغلی احساس شود، از این جهت که مثلا قوانین روشن و بدون ابهام باشد و اینطور نباشد که در این دولت اتفاقی بیفتد، طرف سرمایه گذاری در شبکه اجتماعی داشته باشد و دولت بعد بتواند این را ملغی کند و قانونی وضع کند که تمامی سرمایه گذاری که این فرد کرده به باد برود. من فکر می کنم یکی از دلایلی که بخش خصوصی به سمت شبکه های اجتماعی نمی آید این است که شفافیت در قوانین فضای مجازی ما وجود ندارد. چون قانون شفافی نداریم هر کسی می تواند بر اساس سلیقه خوش قانون را هم تغییر و هم تفسیر کند. به نظرم ما باید کاری جدی در بحث قانون گذاری و سیاست گذاری در ایجاد شبکه های اجتماعی داشته باشیم که طرف خیالش راحت باشد که امکان تغییر قانون و هدر رفتن سرمایه گذاری اش وجود ندارد. 

بحث دیگر هم اینکه حمایت دولت لازم است. سرعت اینترنت دست بخش خصوصی نیست و دولت و وزارت ارتباطات باید به صورت جدی کار را دنبال کنند و زیرساخت ها را تأمین کنند. 

بصیرت: برای ایجاد یک پیام رسان خوب که بتواند اعتماد کاربران را جلب کند چه پیشنهادی دارید؟

آنچه که در جهان اتفاق افتاده است سرعت، امنیت و هزینه است. این سه مورد منجر به این شده است که یک شبکه اجتماعی بتواند موفق شود. اگر همین الان شبکه های اجتماعی بومی بخواهند این سه مورد را داشته باشند و بگویند سرعت شبکه بومی 5 برابر است و هزینه نصف است، مطمئن باشید خیلی ها وارد شبکه اجتماعی بومی می شوند. 

بصیرت: موارد اینچنینی اخیراً مطرح شد به ویژه بعد از اغتشاشات پیشنهاداتی چون تخفیف 50 درصدی تعرفه اینترنت، اما باز  هم مردم به سمت شبکه های خارجی (تلگرام) رفتند.

ببنید اول، خیلی از این پیشنهادات اجرا نشده است. دوم اینکه زمانیکه مثلاً صدهزار نفر وارد شبکه اجتماعی می شوند، شبکه قفل می کند، یعنی اصلا آن ساختار وجود ندارد که سرعتش بالا برود. شبکه تلگرام اگر یادتان باشد سرعت خیلی پایینی داشت ولی سریع حمایت شد. هم نواقص شبکه برطرف شد و هم با افزایش پهنای باند و سرعتی که به آن اختصاص داده شد منجر به این شد که کاربران در تلگرام باقی بمانند. حتی برخی بین تلگرام و شبکه های دیگر در رفت و برگشت بودند، اما وقتی دیدند سرعت تلگرام بهبود یافت باقی ماندند.  

بصیرت: نظرتان درباره فیلتر چیست؟

من قائل به فیلتر نیستم و با  فیلتر نمی توان کاری کرد. چراکه حتی اگر شبکه ای فیلتر شود باز هم مردم به سمت همان شبکه ای می روند که سرعت، امنیت، و جذابیت دارد. ما باید جذابیت را درست کنیم و هم سرعت و هم هزینه را، آنوقت شبکه اجتماعی داخلی خود به خود جذاب می شود. بنابراین می توان گفت فیلتر برخی شبکه ها مثلا تلگرام در روزهای اخیر دلیل امنیتی داشته و برای جذب مخاطبان برای شبکه های بومی نبوده است. چراکه اگر با فیلتر هم مخاطبی جذب شود کوتاه مدت است. تنها با اصلاحات در نگاه به ذائقه مخاطب و توجه به نیاز واقعی مردم در فضای مجازی و ... نتیجه گرفته می شود. در واقع فضای شبکه اجتماعی همانند اتاق کار است. وقتی اتاقی را به عنوان اتاق کار انتخاب می کنیم معمولاً سعی می کنیم رنگی که دوست داریم و شکلی که می خواهیم داشته باشد تا بتوانیم احساس خوبی داشته باشیم. بنابراین شبکه اجتماعی مانند اتاق خواب باید بتواند حس خوب را ایجاد کند. وقتی نتواند با توجه به ذائقه مخاطب ایرانی حس خوب را ایجاد کند باز هم نمی تواند مقبول باشد. بنابراین بهتر است به جای صحبت از فیلتر، به دنبال این باشیم تا از یک طرف حمایت جدی دولت و وزارت ارتباطات را آن هم نه در حرف که در عمل داشته باشیم، در بحث سرعت و هزینه، و از آن طرف هم خود مدیر شبکه، بحث محتوایی، فرمی و تنوع و پاسخ گویی به نیازهای واقعی مردم را مدنظرش قرار دهد تا یک فرد بتواند نیازهای درست خود را از طریق شبکه های اجتماعی پاسخ دهد. البته به اضافه فرهنگ سازی که باید اتفاق بیفتد.

بصیرت:  منظور از فرهنگ سازی در فضای مجازی و به طور خاص شبکه های اجتماعی چیست؟

فرهنگ سازی موضوعی است که ما امروز نه تنها در فضای واقعی که در فضای مجازی هم با آن مواجهیم و یکی از مباحث روز کشور است و مقام معظم رهبری هم زیاد روی این موضوع تأکید دارند که مردم از کالای ایرانی استفاده کنند. البته نکته این است که فرهنگ سازی زمانی موفق است که دو مورد قبلی اتفاق بیفتد. نمی شود که ما یک شبکه غیرجذاب که خودمان هم می دانیم ناقص است را ارائه دهیم و توقع مقبولیت هم داشته باشیم. تا یک حدی می توان نقصان ها را پذیرفت، مثلا می دانیم سرعت پایین است، اما می ارزد به اینکه شما وارد شبکه بومی شوید و کمک کنید به فضای مجازی داخلی که خودش ایجاد شغل می کند و به نفع خیلی از مردم ایران از نظر امنیتی است، اما حداقل ها باید رعایت شود. از طرفی بسیاری از مردم هنوز نمی دانند به چه دلیل باید به شبکه های اجتماعی بومی بیایند. این علت ها باید در حوزه فرهنگی تشریح شوند، که به چه علتی می رود و اگر رفت چه امتیازی دارد که در اینجا هم نفع مادی و هم نفع معنوی باید روشن شود. 

با تشکر از دکتر رفیع الدین اسماعیلی که وقت خود را در اختیار پایگاه بصیرت قرار دادند. 

مصاحبه از: فهیمه عشرتی