بحران آب چند سالی می‌شود که در ایران جدی شده است، اندیشکده صلح آمریکا این موضوع را از مشکلات چند سال آینده ایران مطرح کرده و از سوی دیگر در «نشست جهانی حکومت» از این موضوع به عنوان اصلی‌ترین دلیل نا آرامی‌های اخیر ایران نام برده‌اند.
در هفته گذشته نشست جهانی حکومت با حضور آینده پژوهان و به میزبانی کشور امارات برگزار شد. این نشست همه ساله با چالش انتخاب بهترین مدل‌های حکمرانی در آینده جهان برگزار می‌شود.
فرانسیس فوکویاما نظریه پرداز ژاپنی_آمریکایی و استاد علوم سیاسی دانشگاه استنفورد طبق رسم سال‌های اخیر یکی از سخنرانان اصلی این نشست بود. وی دقایقی از صحبت‌های خود را به ایران اختصاص داد و گفت: «در حال حاضر وضعیت ایران با ثبات نیست». وی ادامه داد: «بسیاری از ناآرامی‌های اخیر ایران ریشه‌های محیط زیستی داشته است. منابع آب زیرزمینی بیش از حد استفاده شده و خشکسالی ایجاد کرده است.»
این سخنان فوکویاما نگاه جدیدی به موضوع بحران آب در ایران بود. او برای اولین بار بحران آب را به موضوع رضایت مردم از حکومت متصل کرده است که این نشان از اهمیت بالای بحران کم آبی دارد.
چرا آب مهم است؟
در گزارش سال 2013 اقتصاد جهانی، 50 مخاطره که اقتصادهای بین‌المللی را با بی‌ثباتی مواجه می‌کنند، شناسایی شد و در بین این 50 مخاطره، بحران کمبود آب چهارمین مخاطره با درجه احتمال بالا و دومین مخاطره از نظر شدت اثرگذاری شناسایی شد. بنابراین عدم توجه ویژه به مسأله بحران آب می‌تواند اقتصاد ایران را با مشکلاتی مواجه کند.
از سوی دیگر طبق شاخص عملکرد زیست‌محیطی سال ۲۰۱۲ که از سوی دانشگاه‌های ییل و کلمبیا انجام شده و ۲۲ فاکتور محیطی چون منابع آب، آلودگی هوا، تنوع زیستی، و تغییرات آب‌وهوایی را بررسی کرده بود، ایران از میان ۱۳۲ کشور مورد مطالعه، در جایگاه ۱۱۴ قرار گرفت.
شرایط آب در ایران
به گزارش بصیرت منابع آب شیرین ایران تحت فشار برداشت‌های غیرقابل تحملی قرار دارند. ۹۰ درصد خاک ایران را، سرزمین‌های خشک یا نیمه‌خشک تشکیل می‌دهند و تقریباً دو سوم حجم بارندگی کشور پیش از آنکه بتواند رودها را پرآب کند، تبخیر می‌شود.
در نتیجه، ایران بیش از نیمی از آب مورد نیاز خود را با برداشت از آبخوان‌ها تأمین می‌کند و مصرف عمومی به سرعت در حال تحلیل بردن منابع زیرزمینی است. با نرخ کنونی مصرف بی‌رویه آب در ایران، ۱۲ استان از ۳۱ استان این کشور، ظرف ۵۰ سال آینده ذخایر آبی خود را به پایان خواهند رساند.
برخی از سیاست‌های اشتباه در اقتصاد هم بر وخامت این مشکل افزوده‌اند. در حال حاضر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در اختیار مالکان چاه‌ها آزاد است و به علت وجود یارانه‌های دولتی، مصرف‌کنندگان تنها بخشی از هزینه‌های واقعی مصرف انرژی لازم برای پمپاژ آب به سطح را می‌پردازند.
توجه غرب به بحران آب در ایران
موضوع زمانی جدی‌تر می‌شود که متوجه شویم دشمنان برای ضربه زدن به ایران از طریق این نقطه ضعف برنامه‌ریزی نیز کرده‌اند.
به تازگی اندیشکده صلح ایالات متحده آمریکا در مقاله‌ای به قلم دیوید میشل، سرپرست برنامه امنیت محیط زیست در اندیشکده مرکز استیمسون به بررسی معضلات زیست‌محیطی و تغییرات جوی و آب‌وهوایی ایران پرداخته و با اشاره به هزینه‌های تحمیل‌شده از سوی این معضلات بر نظام اقتصادی کشور، تأکید می‌کند.
در حال حاضر خطری که از جانب بحران قریب‌الوقوع محیط زیست و آب‌وهوایی ایران احساس می‌شود، به مراتب بیش از خطر دشمنان خارجی و منازعات سیاسی داخلی است.
او یکی از اصلی‌ترین راه‌های ضربه زدن به ایران را بحران آب معرفی کرده است.
وقتی بحران آب شروع می‌شود
بحران آب در ایران در دو سطح «داخلی» و «ملی - منطقه‌ای» قابل طرح و بررسی است. در طرح داخلی مسائلی مانند درگیری استان‌های مختلف بر سر آب و تعیین حق‌آبه مانند منازعه اصفهان، بختیاری و خوزستان، تونل گلاب و اعتراضات بختیاری‌ها، خشک شدن زاینده‌رود و اعتراضات اصفهانی‌ها، موضوع بهشت‌آباد و بحران خشک شدن دریاچه ارومیه مطرح است.
در سطح منطقه‌ای نیز اختلافات کشورهای منطقه بر سر منابع آب شیرین خصوصاً رودخانه ها و نیز مسائل زیست‌محیطی که معضلات ناشی از کم‌آبی گریبان-گیر کشورهای منطقه شده، بررسی می‌شود.
در 50 سال گذشته 37 مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده که همه آن‌هاجز 7 مورد، مربوط به خاورمیانه می‌شود؛ از طرفی، آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه‌ای محسوب می‌شود و به‌دلیل همین ماهیت منطقه‌ای جامعه جهانی تاکنون کنوانسیون خاصی برای آن تصویب نکرده و بر استفاده منصفانه تأکید کرده است.
شایان ذکر است که بخش عظیمی از اقتصاد ملی ایران وابسته به بخش کشاورزی است و کمبود آب و خشکسالی می‌تواند عامل چالش برانگیزی در امنیت ملی و اقتصادی ایران باشد.
در واقع بخش کشاورزی بزرگترین بخش اقتصاد یک کشور پس از بخش خدمات است و به‌طور متوسط 12 درصد از تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص داده و 25 درصد اشتغال،23 درصد صادرات کالاهای غیرنفتی، 80 درصد خوراک کشور و 90 درصد نیاز مواد اولیه صنایع را تأمین می‌کند. به‌دلیل نبود سازه‌های درست جابه‌جایی آب، بهره‌دهی آبی کشور را تا 30 درصد کاهش داده است.
رقابت برای دستیابی به منابع محدود آب از هم اکنون منجر به بالا گرفتن تنش‌ها و درگیری‌ها، چه در داخل ایران و چه در مناطق مرزی و مقابله با همسایگان کشور شده است.
در اوایل سال 93، کشاورزان اصفهانی پمپی را که آب رودخانه زاینده‌رود اصفهان را به شهر یزد در فاصله 300 کیلومتری می‌فرستاد، تخریب کردند. این مسأله در ادامه به یک هفته تظاهرات و کمبود و جیره‌بندی آب در یزد منجر شد.
در سال 91، مرزبانان ایرانی پس از عبور از مرز افغانستان و تلاش برای باز کردن یک کانال آب ۳۰ کیلومتری از رود هلمند (هیرمند) به ایران، با نیروهای افغان درگیر شدند.
در دهه ۱۹۸۰، جرقه طولانی‌ترین جنگ تاریخ مدرن خاورمیانه، بر سر دو ادعای رقیب در خصوص کنترل آبراهه راهبردی اروندرود یا شط‌العرب، میان ایران و عراق، روشن شد. و هزاران مورد دیگر درگیری تنها بخاطر آب طی سال‌های اخیر اتفاق افتاده است.
بر این اساس تغییرات محیط زیست و آلودگی شهرها، تغییرات محیط زیست و آلودگی آب، از بین رفتن 7۰ درصد آب بزرگترین دریاچه خاورمیانه، تغییرات محیط زیست و کاهش غلات ایران تا سال ۲۰۵۰، تخریب محیط زیست، تحمیل هزینه تحریم‌ها و تخریب محیط زیست بر ۵ تا ۱۰% تولید ناخالص داخلی، خشکسالی هیدرولوژیک، نابه‌هنجاری‌های اجتماعی و اقتصادی، بیکاری و معضلات اجتماعی، افزایش بیابان زایی و گردوغبار، مرگ گونه های جانوری و... از جمله تهدیدهای مهم بحران کم آبی در ایران به شمار می‌روند.
