اعتراض تندروها

شورای نگهبان در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران به موجب اصول متعدد قانون اساسی از جمله اصول 91 تا 99 قانون اساسی تشکیل و ایجاد شده است و کار ویژه‌های مختلفی از جمله نظارت بر قوانین از نظر مغایرت نداشتن با شرع و قانون اساسی و همچنین تفسیر قانون اساسی و نظارت بر انتخابات را بر عهده دارد. مطابق با اصل 99 قانون اساسی: «شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرای عمومی و همه‌پرسی را بر عهده دارد.»

این اصل در مرحله اجرا در دوران پس از ارتحال حضرت امام(ره) با مناقشاتی همراه شد و در انتخابات مجلس چهارم سر باز زد. نکته اساسی در این بحث آن بود که نظارت شورای نگهبان که در این اصل آمده است از کدام دسته‌ نظارت‌هاست، نظارت استصوابی یا نظارت استطلاعی؟

مدت‌ها قبل از آنكه انتخابات مجلس چهارم در 21 فروردین ماه 1371 به مرحله اجرایی برسد، بحث نحوه نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس به بحث روز مبدل شد. پیش از این در جریان انتخابات مجلس سوم، میان شورای نگهبان و وزارت كشور (به وزارت سید علی اكبر محتشمی) بر سر نحوه نظارت و مشخصاً نحوه تأیید و رد صلاحیت نامزدها، اختلاف نظر پیش آمده بود. وزارت كشور معتقد بود هیئت اجرایی، مسئول اولیه تأیید یا رد صلاحیت‌هاست و هیئت‌های نظارت تنها در مورد افراد رد صلاحیت شده از سوی هیئت‌های اجرایی می‌توانند اعلام نظر كنند و احراز صلاحیت افراد تأیید شده از سوی هیئت‌های اجرایی برای حضورشان در رقابت انتخاباتی كافی است؛ اما شورای نگهبان با تفسیری متفاوت، معتقد بود حتی افراد تأیید شده از سوی هیئت‌های اجرایی را هم می‌توان رد صلاحیت كرد.

استفسار از شورای نگهبان

در 23 اردیبهشت 1370 «آیت‌الله غلامرضا رضوانی» عضو فقهای شورای نگهبان و رئیس هیئت مركزی نظارت شورای نگهبان بر انتخابات، با نگارش نامه‌ای خطاب به شورای نگهبان نظر تفسیری آن شورا را درباره نحوه نظارت بر انتخابات در خواست كرد.

در نامه آیت‌الله رضوانی آمده است: «نظر به اینكه امر انتخابات از امور مهمه كشور است و امت اسلامی با رشد انقلابی در تمام دوره‌های اخذ رأی به نحو چشمگیر در انتخابات شركت نموده‌اند و من بعد نیز باید به نحوی عمل شود كه حضور آزادانه مردم همچنان محفوظ بماند و این امر مستلزم نظارت شورای نگهبان است تا در تمام جهات، رعایت بی‌طرفی كامل معمول گردد و در این خصوص در كیفیت اجرا و نظارت گاهی شائبه تداخل مطرح می‌گردد بنا به مراتب استدعا دارد نظر تفسیری آن شورای محترم را در مورد مدلول اصل 99 قانون اساسی اعلام فرمایند.»

پاسخ شورای نگهبان در اول خرداد 1370 که به امضای «آیت‌الله محمد محمدی‌‌گیلانی»، دبیر شورای‌ نگهبان رسیده بود، چنین بود: «نظارت مذكور در اصل 99 قانون اساسی استصوابی است و شامل تمام مراحل اجرایی انتخابات از جمله تأیید و رد صلاحیت كاندیداها می‌شود.»

واکنش‌ها به یک تفسیر

اعمال این نوع نظارت در جریان انتخابات مجلس چهارم، واكنش‌های متفاوت و گوناگونی از سوی جریان‌های سیاسی را به دنبال داشت؛ طیف راست از آن استقبال كرد و افزایش دامنه اختیار این شورا را در راستای پاسداری هر چه بیشتر از آنچه دستاوردهای نظام و دقت نظر در بررسی صلاحیت داوطلبان نمایندگی می‌خواند، تلقی كرد. در مقابل مجمع روحانیون مبارز و گروه‌های همفكرش این حركت شورای نگهبان را جناحی خوانده و نسبت به برخورد با داوطلبان طیف چپ هشدار شدیدی داد.

آقای هاشمی رفسنجانی در این باره در کتاب خاطراتش می‌نویسد: «شب مهمان آیت‌الله خامنه‌ای بودم... درباره انتخابات آینده مجلس و مسئله رادیکال‌ها مذاکره شد.» به نظر می‌آید «مسئله رادیکال‌ها» به نشست چند روز قبل مجمع روحانیون باز می‌گردد. نشستی که روز هفتم خرداد مجمع روحانیون مبارز برگزار کرده و به تفسیر شورای نگهبان واکنش نشان داد که آقای هاشمی در خاطرات هشتم خرداد به آن اشاره کرده است: دکتر حسن حبیبی آمد و خبر داد که در جمع مجمع روحانیون مبارز اختلاف افتاده است.‌ آقای کروبی و جمعی به سوی اعتدال و آقای خویینی‌ها و جمعی دیگر به سوی افراط در مواضع میل‌ کرده‌اند.»

در این میان، چهار نفر از اعضای مجمع روحانیون مبارز انتخاب می‌شوند تا به نمایندگی از کل اعضا اعتراض خود را به رهبر معظم انقلاب اسلامی منتقل کنند. مهدی کروبی، سیدمحمد خاتمی، موسوی‌خوئینی‌ها و امام جمارانی به دیدار رهبری رفته و نظرات خود را منتقل کردند.

همچنین جمعی از سران جریان چپ تقاضای ملاقات با هاشمی‌رفسنجانی می‌کنند و در ۱۴ مرداد سیدمحمد خاتمی، اسدالله بیات، مجید انصاری و سیدعبدالواحد موسوی لاری به دیدار هاشمی می‌روند و «از تعبیر شورای نگهبان و احتمال حذف نیروهای خط خودشان» اظهار نگرانی می‌کنند و از آقای هاشمی برای حل این مشکل استمداد می‌خواهند. هاشمی پاسخ می‌دهد: «گفتم با تفسیر کاری نمی‌شود کرد، حق شورای نگهبان است، گرچه ممکن است تفسیر درست نباشد. بیشتر باید تلاش کرد که خطی برخورد نکنند؛ البته امکان حذف بعضی‌ها هست.»

اواخر شهریور ماه نیز آقای هاشمی به دیداری که حسن حبیبی با او داشت اشاره و از قول آقای حبیبی نقل می‌کند که «تندروها» به نظر آقای حبیبی مبنی بر اجرایی کردن نظر شورای نگهبان اعتراض داشته‌اند. «تندروها» لقبی است که آقای هاشمی در خاطرات سال ۱۳۷۰ به بخشی از نیروهای جریان چپ می‌دهد!

در جریان رسیدگی به صلاحیت داوطلبان نمایندگی انتخابات مجلس، نامزدهای بسیاری (حدود 80 نفر) از طیف چپ رد صلاحیت شدند که قریب به ۴۰ نماینده مجلس نیز جزو ردصلاحیت شده‌ها بودند. قابل ذکر است صلاحیت تعدادی از کاندیداهای مجلس در هیئت‌های اجرایی رد شد. هیئتی که زیر نظر وزارت کشور به ریاست عبدالله نوری فعالیت می‌کرد. در جمع ۲۳ نماینده مجلس سوم که رد شدند چهره‌هایی چون هادی خامنه‌ای، هادی غفاری، صادق خلخالی وجود داشت.