نعمت یا نقمت؟

امروزه فناوری در زندگی انسان‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند. شاید تعاریف مختلفی از فناوری وجود داشته باشد، اما به طور کاملاً ساده می‌توان آن را ساخت یک وسیله بر اساس دانش نامید؛ یا به عبارت بهتر، تبدیل علم به وسیله‌ای که بتوان در زندگی روزمره از آن برای آسان‌تر شدن زندگی بهره جست.

فناوری و محصول آن همواره به صورت یک چاقوی دولبه برای انسان‌ها عمل کرده است. هم مزایا و هم معایبی را داراست، به طوری که نمی‌توان گفت فناوری یا محصول آن به صورت صددرصد مفید یا مضر است؛ هر محصولی این دو ویژگی را با هم دارد.

نمونه‌اش تلفن همراه است، محصولی که همه مردم را درگیر خود کرده است. این وسیله ارتباطات اجتماعی را آسان‌تر کرده است، هرچند در ابتدا تلفن همراه فقط برای برقراری تماس تلفنی ساخته شده بود، اما می‌بینیم اکنون این محصول صرفاً برای مکالمه ساخته نمی‌شود، بلکه امکانات آن از ارتباطات کلامی و غیرکلامی گرفته تا تصویربرداری با کیفیت بالا، پرداخت‌های پولی و بانکی و دیگر فعالیت‌های روزمره را در برمی‌گیرد و سبب شده است زندگی آسان‌تری را تجربه کنیم.

برخی ویژگی‌ها به صورت ذاتی برای محصولات فناوری وجود دارد؛ اما برخی دیگر از ویژگی‌های یک محصول حاصل روش استفاده ما از آن است.

شبکه‌های اجتماعی نیز یک فناوری نوین بشری است که به همین شکل می‌توان آن را تفسیر کرد. در جهان امروز، زمانی که محصولی تولید می‌شود، پیش از آن که فرهنگ و روش استفاده صحیح آن وارد جوامع شود، خود محصول وارد جامعه می‌شود؛ البته این موضوع بیشتر درباره محصولات نرم‌افزاری مصداق پیدا می‌کند. استفاده از شبکه‌های اجتماعی یکی از موضوعاتی است که در سال‌های اخیر جامعه ما را به خود درگیر کرده است.

شبکه‌های اجتماعی را می‌توان دریایی عمیق و بی پایان در نظر گرفت و نمی‌توان هیچ حد و حصری را برای آن متصور شد. شبکه‌های اجتماعی هم مانند همه محصولات فناوری مزایا و معایبی دارد. وجود این فضا موجب شده است انحصار رسانه‌ها شکسته شود و مطالبات مردم آسان‌تر از گذشته به گوش مسئولان مربوط برسد. صفحات مجازی سبب می‌شود فاصله‌های میان سؤال‌کننده و مسئول کمتر و کمتر شود و همچنین تک‌صدایی در جامعه از بین برود. امروز دیگر این روزنامه‌ها و برخی رسانه‌های کوچک و بزرگ تحت وب نیستند که سیاست‌های جاری کشور را شکل می‌دهند، بلکه هم اکنون هر فرد که عضو شبکه‌های اجتماعی مختلف باشد، رسانه‌ای دارد که با آن بتواند صدایش را به هر مقصدی که می‌خواهد برساند.

یک فضای اجتماعی با دسترسی آسان و رایگان برای همگان که موجب می‌شود دیگر هیچ اتفاقی بایکوت کامل نشود و این خود حرکت به سمت آزادی است.

اما این فضا هم معایب بسیاری دارد. اول اینکه باید بدانیم این فضا واقعاً آن قدر هم که فکر می‌کنیم، آزاد نیست؛ مثلاً با شهادت حاج‌قاسم سلیمانی شاهد بودیم اکانت‌هایی که در فضای مجازی تصویری را از این شهید بزرگوار منتشر کردند، بسته و برخی نیز تهدید شدند. این اولین عیب شبکه‌های اجتماعی است؛ چرا که هرطور مدیران آن بخواهند به آن جهت می‌بخشند و این یعنی شبکه‌های اجتماعی که قرار بود وسیله‌ای برای راحت‌تر زندگی کردن مردم در جامعه باشند، حالا تلاش می‌کنند صدای آنها را خفه کنند؛ به عبارت دیگر یا از شبکه‌های اجتماعی استفاده نکنید یا آن چیزی باشید که صاحبان شبکه‌های اجتماعی می‌گویند.

اشکال دوم آن است که این شبکه‌ها طبق فرهنگ جوامع مختلف شکل داده نمی‌شود. این را اضافه کنید به آن که هیچ دولت یا حاکمیتی نمی‌تواند ممیزی بر آن ایجاد کند. گاه به واسطه شبکه‌های اجتماعی امنیت ملی یک کشوری به خطر می‎افتد، اما هیچ کس نمی‎تواند در مقابل آن واکنشی نشان دهد. در اغتشاشات دی ماه ۱۳۹۶ یکی از کانال‌های معاند به مردم ساخت «کوکتل مولوتف» را آموزش می‌داد، موضوعی که می‌توانست جان افراد بی‌گناه، از جمله زنان و کودکان را تهدید کند؛ اما شرکت تلگرام کانال مزبور را تعطیل نکرد و اجازه داد با فراغ بال به کارش ادامه دهد و خشونت‌پراکنی کند.

یکی دیگر از معایب شبکه‌های اجتماعی بدون حد وحصر شیوع فیک نیوزها در جامعه است؛ یعنی هر کسی می‌تواند خبری جعلی بسازد، آن را منتشر و وارد فضای جامعه کند؛ برای اینکه نهاد مربوط بخواهد آن خبر را تکذیب کند یا اصلاً اثبات کند که اتفاق جور دیگری بوده، زمان بسیاری لازم است. در بسیاری از موارد هم نمی‌توان تأثیر شایعه را از بین برد.

همه اینها به این معناست که ما از شبکه‌های اجتماعی بی‌در و پیکر، غیر آزاد و جهت‌دار امروزی استفاده می‌کنیم؛ اما باید به سلاح سواد رسانه‌ای مجهز باشیم، فریب اخبار جعلی را نخوریم و خود نیز سبب اشاعه این اخبار نشویم.

پس فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هم مانند همان چاقویی است که مثالش پیش از این زده شد. شبکه‌های اجتماعی می‌تواند جان انسان‌ها را تهدید کند و حتی جان آن‌ها را بگیرد، چه اینکه تاکنون بارها این اتفاق رخ داده است.

پس هر فناوری روش استفاده ویژه‌ای دارد که باید با ارتقای سواد رسانه‌ای آن را آموخت و به کار بست. باید همه تلاش کنیم تا فناوری‌ها امکان آسانی امور در زندگی ما را فراهم آورند، نه اینکه سبب ایجاد مشکلات اساسی باشند.