اسلام‌مداری بر محور جمهوری

امام خمینی(ره) رهبر و بنیان‌گذار حکومت جمهوری اسلامی با چه شاخصه‌هایی نظام و مدل حکومتی «جمهوری اسلامی» را از بین حکومت‌داری‌های فردی، گروهی(طبقاتی) و جمهوری انتخاب کردند؟

مردم در تحقق اهداف این مدل از حاکمیت و در فرایند تحقق عملی و تداوم آن چه نقشی دارند؟ ضرورت وجود حکومت بر هیچ مسلمانی پوشیده نیست؛ چرا که حکومت بستر بازآفرینی آرمان‌های بلندی است که دستاورد آن، حماسه‌های به یاد ماندنی است؛ ولی با دقت در منابع و متون معتبر دینی، حکومتی که پایه و اساس آن جمهوری باشد، در اسلام و سیره ائمه معصوم(ع) نبوده و حتی به آن اشاره هم نشده است. با وجود این چرا امام خمینی(ره) آن را برای حکومت اسلامی انقلاب برگزیدند؟

جمهوریت همزاد اسلامیت

آیین مبین اسلام با داشتن دو دسته احکام «ثابت» و «متغیر» متکفل مدیریت امور فردی و اجتماعی جامعه بشری است. احکام ثابت و تغییرناپذیر بر آن است که یک ساختار و چارچوب کلی و کلانی را معرفی کند. این چارچوب به دلیل فراگیری و پوشش خود می‌تواند همه اشکال و تغییرات متنوع نظام را در خود جای دهد تا دیگر نیازی به ایجاد شکل خاصی از حکومت با مبنای جمهوری نباشد؛ چرا که اسلام نه به طور کلی و همانند مکتب آنارشیسم مردم را به حال خود واگذار کرده و نه به اشکالی تنگ و محدود از نظام‌های دیکتاتوری و فاشیستی را برای حکومت معرفی کرده است، بلکه به دلیل وسعت دید و شناخت کامل ابعاد شخصیتی و اجتماعی افراد و با توجه به مدنی بودن جامعه انسانی ساختاری را استوار کرده که همه اشکال صحیح عقلانی و عقلایی در آن گنجانده ‌شده است؛ به همین علت تضادها و اختلافات نظام در زمان‌های گوناگون نمی‌تواند به ماهیت حکومت اسلامی لطمه‌ای وارد کند و حکومت را به سمت تشکیل یک نظام جمهوری محض سوق دهد.

چرا امام(ره) جمهوری را برگزیدند؟

حال این پرسش دوباره جان می‌گیرد که امام راحل(ره) چرا در تأسیس نظام جمهوری اسلامی شکل و مدل جمهوری را برگزیدند؟ نکته مهمی که در این پرسش نهفته است، شناخت و بازشناسی واژه «جمهوری» است. جمهوری به معنای قرار داشتن حق حاکمیت در دست خود مردم است؛ حاکمیتی که می‌توانست قدرت را به مثابه خرمایی بر نخیل فردی و خودکامگی یا گروهی و طبقاتی بر فراز نماید و دست اقشار جامعه در تصمیم‌گیری‌ها و رسیدن به اهداف آن کوتاه باشد؛ اما با شکل‌گیری جامعه به عنوان جمهوری تمامی افراد جامعه صرف نظر از اینکه مرد باشند یا زن، سفید باشند یا سیاه، دارای این عقیده یا آن عقیده باشند، فقط به شرط بلوغ سنی و رشد عقلی در تعیین و تحدید آن نقش معتبر پیدا می کنند. با اتخاذ شکل جمهوری در حکومت اسلامی، در واقع امام(ره) این رویکرد مترقی و امروزین را دنبال می‌کردند که همه اقشار جامعه و تک‌تک مردم بتوانند سهمی در تدارک پیشرفت و رشد علمی، فرهنگی و کارآمدی آن برای نسل‌های بعدی داشته باشند. این رویکرد آینده‌نگرانه در ذات خود مصون‌ساز و اقتدارآفرین است، یعنی شکل جمهوری از این منظر منتخب امام راحل می‌شود که مردم‌پایه است. در این الگو، قدرت از مردم و برای مردم است و این مردم هستند که شانه‌های مسئولیت‌پذیر خود را زیر بار سنگین حفظ، تقویت، تعمیق و گسترش آن می‌دهند.

اسلام محتوای جمهوریت

فراست و فتانت امام در عنوان‌بخشی به حکومت اسلامی در این بود که با قید اسلامی بودن جمهوری محتوا و درون‌مایه حکومت را تعیین کردند، یعنی حکومت با اصول و مقررات اسلامی اداره می‌شود و در مدار اصول اسلامی حرکت‌ می‌کند؛ چرا که اسلام یک مکتب و یک ایدئولوژی است و طرحی همه‌جانبه و در برگیرنده تمامی ابعاد و شئون جامعه بشری ارائه می‌کند. بنابراین جمهوری اسلامی حکومتی است که از سوی خود مردم و با انتخاب خود آنان، ولی با محتوا و ساختار دین و آیین قاطبه و اکثریت مردم که مسلمان هستند، اسلامی است و وجه تمایز این جمهوری با دیگر جمهوریت‌ها اتخاذ مکتب و عقیده توحیدی در کنار دیگر حقوق‌های انسانی و مادی مربوط به معیشت، خوراک، مسکن و پوشاک است؛ این وجه اختلاف سبب شده است برخی آن را منافی با روح دموکراسی بدانند. باید توجه داشت پذیرفتن مردم در انتخاب مسئولان و شرکت آنان در همه‌پرسی‌ها و شوراها و توجه به جایگاه آنان برای کارآمدی نظام است، نه مشروعیت‌بخشی به آن و جداسازی آن با منابع اصیل و الهی آن، که جهان‌بینی توحیدی را در اختیار اجتماع قرار داده و کسانی که اسلام و معنویت را جدای از خاستگاه و فطرت انسان می‌دانند، بهتر از هر کسی می‌دانند که انسان تنها در جنبه مادی خلاصه نمی‌شود و ابعاد وسیع‌تر و عمیق‌تری از وی را معنویت شکل می‌دهد. برای فهم بهتر این مطلب تأمل در آیه ۶۴ سوره «آل عمران» کافی است که خداوند متعال با بیان «تعالو الی کلمه سواء بیننا و بینکم» توحید نظری و جمله «لایتخذ بعضنا بعضاَ اربابا» توحید عملی اجتماعی را که شکل دقیق‌تری از آزادی و دموکراسی است، برای انسان ترسیم می‌کند.بنابراین اگرچه اصل جمهوریت با جزئیات خاص خود (مانند تفکیک قوا، وجود قوا و نهادهای مستقل از هم و...) در منابع اسلامی سابقه ندارد؛ اما توجه به رأی مردم که یکی از اصول مهم جمهوری اسلامی است، در متون اسلامی از جایگاه با اهمیتی برخوردار است. همان‌طور که امام راحل در پاسخ به خبرنگار روزنامه «گاردین» آن را به خوبی تبیین کردند و فرمودند: «ما خواهان استقرار یک جمهوری اسلامی هستیم و آن حکومتی است متکی به آرای عمومی؛ شکل نهایت حکومت، با توجه به شرایط و مقتضیات کنونی جامعه ما، توسط خود مردم تعیین خواهد شد.»

امروز مردم ایران برای سی‌وهشتمین مرتبه در حال آماده شدن برای استفاده از این قدرت تعیین‌کنندگی در ساختار سیاسی در دوم اسفند برای انتخابات یازدهم مجلس شورای اسلامی هستند؛ میراث گرانقدری که از امام راحل به یادگار مانده و باید قدر آن را با حضور و مشارکت حداکثری و تضمین روندهای دموکراتیک دانست و متذکر این نعمت بود که مردم بسیاری از کشورهای دنیا و منطقه در آرزوی آن هستند.