همکاری راهبردی

سازمان همکاری شانگهای به منزله یک سازمان منطقه‌ای که از آن گاهی به منزله ناتو شرقی نیز نام می‌برند، در سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان پایه‌گذاری شد، حال با نهایی‌شدن مراحل عضویت هندوستان، پاکستان و ایران و سه عضو ناظر مغولستان، افغانستان و بلاروس گستره جغرافیایی بسیار وسیع‌تری به خود گرفته است. حضور ایران به منزله نهمین کشور اصلی در این سازمان، ماهیت ضد غربی آن را بیشتر تقویت کرده است. ایران کشوری با سابقه مبارزه با افراطی‌گری و تروریسم می‌تواند بیشترین کمک را به کشورهای عضو در ایجاد ثبات و آرامش داشته باشد. از طرفی دشمنی کشورهای غرب با کشورهای مستقل به ویژه جمهوری اسلامی از طریق تحریم و ناامن‌سازی، ضرورت فاصله‌گذاری از آمریکا را بیش از پیش تقویت کرده است. شاید برجام و تمکین نکردن آمریکا بر تعهدات خود بهترین دلیل بر تقویت منطقه‌گرایی و نگاه به شرق باشد؛ از این رو نبود تحریم سازمان ملل علیه ایران، بهترین فرصت همکاری بین ایران و کشورهای عضو تحت عنوان همکاری دوجانبه و چندجانبه را نمایان کرده است. کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای روی هم نه تنها بزرگ‌ترین توان اقتصادی، نظامی، هسته‌ای و فضایی جهان را دارند، بلکه بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان نیز هستند. ایران با ۱۱ عضو اصلی و ناظر پیمان شانگهای شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس، تجارت فرا مرزی دارد که در این میان بیشترین حجم تجارت ایران با چین در سال ۱۳۹۹ به ارزش ۱۵ میلیارد و ۵۱۸ میلیون و هشت هزار و ۴۹۲ دلار است. در حقیقت چین و روسیه قدرت‌های تعیین کننده در سازمان همکاری شانگهای و اصلی‌ترین شرکای تجارت فرامرزی با ایران به شمار می‌آید، بنابراین چشم‌انداز مناسبی از روابط تجاری میان ایران و کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌توان تصور کرد.

چین

کشور چین پرجمعیت‌ترین و یکی از وسیع‌ترین کشورهای جهان است. بر اساس تازه‌ترین آمار و گزارش گمرک ایران مجموع تجارت ایران و چین (صادرات و واردات) در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۴۵ میلیون و ۷۰۰ هزار تن به ارزش ۷۳ میلیارد دلار بوده که از این میزان ۱۱۲ میلیون و ۲۹۳ هزار تن را کالاهای صادراتی به ارزش ۳۴ میلیارد و ۵۲۶ میلیون دلار تشکیل داده است. از مجموع صادرات ایران در سال قبل ۲۶ میلیون و ۶۰۰ هزار تن کالا به ارزش 8 میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار به چین بوده که از لحاظ وزنی 23/6 درصد و ارزش ۲۶ درصد کل صادرات کشورمان را در برمی‌گیرد. علاوه بر این، واردات ایران از چین سه میلیون و ۵۰۰ هزار تن به ارزش ۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار ثبت شده است که از لحاظ وزنی ۱۰.۶ درصد و ارزشی ۲۵.۳ درصد کل واردات کشور را به خود اختصاص داده است. در مجموع تجارت خارجی ایران با چین کشور به حدود ۱۹ میلیارد دلار (تبادل کالای غیرنفتی) می‌رسد که سهم حدود ۱۳ درصدی از کل تجارت خارجی ایران را شامل می‌شود.

قرقیزستان

قرقیزستان یکی دیگر از اعضای سازمان شانگهای به حساب می‌آید. فرهنگ مردم این کشور بدون شباهت به فرهنگ سایر کشورهای آسیای میانه نبوده و با کشورمان نیز دارای قرابت‌های زیادی است. این شباهت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌تواند پتانسیل خوبی برای صادرات به قرقیزستان باشد. قرقیزستان از جمله معدود کشورهای محصور در خشکی به شمار می‌آید که هیچ راه ارتباطی با آب‌های آزاد ندارد. قرقیزستان حدود ۹ استان دارد و از آب‌وهوای بسیار متنوعی برخوردار است؛ به گونه‌ای که در برخی از مناطق آن آب‌وهوای گرم و در برخی مناطق دیگر هوای سرد حاکم است. این مسئله سبب شده است تا قرقیزستان یکی از بهترین قطب‌های تولید محصولات کشاورزی و همچنین دامپروری شود. وجود معادن مختلف یکی دیگر از ویژگی‌های جغرافیای مناطق کوهستانی این کشور است. ویژگی‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی قرقیزستان سبب شده است تا پتانسیل این بازار برای صادرات برخی اقلام و محصولات ایرانی بسیار بالا باشد.

تاجیکستان

تاجیکستان یک کشور مسلمان است که بیشتر مردم آن به زبان فارسی صحبت می‌کنند؛ به همین دلیل ارتباطات و تشابهات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زیادی بین ایران و تاجیکستان وجود دارد. روابط تجاری بین این دو کشور از جمله صادرات به تاجیکستان، در گذشته بسیار قوی و پر رنگ بود. تا سال ۲۰۱۵ ایران دومین سرمایه‌گذار خارجی در این کشور به شمار می‌رفت؛ اما به دلیل برخی مسائل سیاسی، در چند سال اخیر، نقش ایران در این کشور کمرنگ شده است. محصولات و کالاهایی که از تاجیکستان به کل جهان صادر می‌شود، شامل مواردی همچون پنبه و منسوجات، انرژی برق، آلومینیوم، میوه و روغن گیاهی می‌شود. صادرات تاجیکستان به ایران نیز می‌تواند همین موارد را دربر گیرد. هم اکنون با توجه به قرابت فرهنگی نزدیک به این دو کشور، میزان مراودات اقتصادی کشور به هیچ وجه قابل قبول نیست. انتظار می‌رود با فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی در دولت سیزدهم، تجارت بین ایران و تاجیکستان ارتقا یابد و شانگهای می‌تواند بهانه‌ای برای این موضوع باشد. از طرفی مسیر دسترسی ایران به اروپا از طریق تاجیکستان فرصتی ایده‌آل برای ارتقای اقتصاد و تجارت ایران فراهم می‌کند.

ازبکستان

یکی از تأثیرگذارترین کشورها و مهم‌ترین آنها در سازمان همکاری‌های شانگهای، ازبکستان است. حجم مبادلات ایران و ازبکستان در سال ۹۹ حدود 220 میلیون دلار برآورد شده است. جمهوری اسلامی ایران با فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی باید این میزان را به بیش از یک میلیارد دلار افزایش دهد. عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای فرصت خوبی ایجاد کرده است که ایران بتواند با تقویت همکاری‌های دوجانبه با ازبکستان، منافع اقتصادی خود را تأمین کند و به عنوان یک کشور تأثیر گذار در اقتصاد ایران کشور نقش‌آفرینی کند. هم اکنون ازبکستان بزرگ‌ترین تأمین کننده پنبه در جهان است که این کشور می‌تواند از جایگاه ژئوپولیتیک جمهوری اسلامی ایران استفاده کرده و محصولات خود را به راحتی صادر کند.

روسیه

روسیه کشوری گسترده و بزرگ واقع در اروپای شرقی و آسیای شمالی است. روسیه با مساحت ۱۷٬۰۷۵٬۴۰۰ کیلومتر مربع پهناورترین کشور جهان است.  این کشور یکی از کشورهایی است که در زمینه صادرات کالا از ایران مقصد بسیار خوبی برای بازرگانان ایرانی بوده است. شرایط آب و هوایی این کشور سبب شده است تا امکان تولید و کشت بسیاری از محصولات کشاورزی را نداشته باشند، این موضوع یک امتیاز مثبت برای صادرات ایران به حساب می‌آید. جمعیت روسیه در سال‌های اخیر روند افزایشی دارد و از سوی دیگر شهر مسکو و اطراف آن به تنهایی بخش بزرگی از بازار روسیه را که معادل بازار اروپاست، به خود اختصاص داده‌اند. مجاورت ایران و روسیه مزیت مهمی برای افزایش صادرات به روسیه است؛ چراکه سبب کاهش هزینه انتقال کالا و ضمانتی برای امنیت کالاهای ارسالی است. از نظر سیاسی و اقتصادی، ایران و روسیه منافع مشترک دارند. محدودیت‌های تجاری بین روسیه و اروپا، فرصت بی‌نظیری برای صادرات کالای ایرانی به روسیه را فراهم آورده است.

قزاقستان

بسیاری از کشورهای واردکننده محصولات کشاورزی در جهان نظیر چین و کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل وضعیت مناسب تولید محصولات کشاورزی در قزاقستان، مشتاق سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی این کشور هستند؛ از این رو جمهوری اسلامی نیز باید در این حوزه فعالیت بیشتری را داشته باشد و محصولات کشاورزی را که در کشورمان قابل کشت نیست، در این کشور از طریق سرمایه‌گذاری کشت کند. بنابراین ایران با عضویت در شانگهای و تسهیل حضور ایران در آسیای مرکزی می‌توان گفت، با گسترش بازارهای صادراتی کالاهای ایرانی، می‌توان ریسک تجاری ناشی از تحریم بازارهای صادراتی عمده ایران چون عراق و افغانستان را به حداقل رساند. در این میانه، افزایش همکاری اقتصادی و توسعه بازارهای صادراتی به قزاقستان می‌تواند علاوه بر افزایش نفوذ سیاسی و امنیتی ایران در این کشورهای آسیایی، جایگاه دیپلماسی اقتصادی ایران را ارتقا داده و به رونق اقتصادی ایران کمک کند.

پاکستان

طبق اعلام مرکز تجارت بین‌الملل، پاکستان سالانه حدود ۶۰ میلیارد دلار واردات از کشورهای جهان دارد. سهم ایران از بازار این همسایه شرقی، کمتر از یک درصد است. برنج مهم‌ترین کالای صادراتی پاکستان به جهان و نفت خام، روغن حاصل از مواد معدنی و قیری بیشترین حجم واردات پاکستان از کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد. این درحالی ‌است که ایران در تأمین بسیاری از نیازمندی‌های پاکستان مانند گازمایع(ال‌پی‌جی)، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی(نفت، قیر، نفت سفید، گازوئیل، بنزین، کودهای شیمیایی، تولیدات پلیمری و…)، لبنیات، خشکبار، لوازم خانگی، لوازم بهداشتی، لوازم ساختمانی، سیمان و بسیاری دیگر از کالاها این قابلیت را دارد که سهم بیشتری را از آن خود کند و البته تأمین این نیازهای وارداتی برای پاکستان از طریق ایران بسیار اقتصادی‌تر از دیگر کشورهاست. آخرین آمار حاکی است حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان در سال ۱۳۹۹ کمی بیش از ۷۰۰ میلیون دلار و به صورت عمده به تبادلات تجاری در حوزه انواع سوخت و انرژی و کشاورزی اختصاص یافته است.

هند

هند از دیگر کشورهای هدف برای صادرات کالاها و محصولات است. این کشور از نظر میزان جمعیت و قومیت‌های بسیار زیاد، بعد از چین دومین کشوری است که در تجارت نقش مهمی را ایفا می‌کند. سهل گرفتن در امر صادرات، کاهش هزینه معاملات تجاری، کاهش عوارض و حقوق گمرکی کالاهای صادراتی و خدمات، ایجاد محیط رقابتی بین‌المللی در داخل و فراهم کردن محیط صادراتی و نیز ارتقای بخش کشاورزی از اصول نظام تجارت کشور هند است. کالاهای وارداتی این کشور نفت خام و مشتقات نفتی، طلا و جواهرآلات، ذغال سنگ و گازهای نفتی است. با توجه به شرایط موجود، امکان افزایش صادرات به هند از سوی ایران وجود دارد و با سرمایه‌گذاری که کشور هند در چابهار انجام داده، در ترانزیت کالاهای ایران می‌تواند تأثیرگذار باشد.