شعائر دین خاستگاه و مبدأ

انسان‌ها به‌واسطه مدنی‌الطبع بودن همیشه به ارتباط با یکدیگر، انتقال مفاهیم، اطلاعات و ردوبدل کردن اندوخته‌های خود نیاز داشته و دارند. در قرن‌های گذشته، رسم شکل و بعد از آن سخن گفتن تنها راه ارتباطی انسان‌ها بود که پس از سال‌ها هنر نقالی، هنر نمایش و... هم به آن اضافه شد. هنرهایی که با تصاویر متحرک و غیر متحرک توانست کیفیت و سرعت انتقال مفاهیم را بالا ببرد و مخاطب بیشتری جذب کند. تصویرسازان با نقاشی، نمایش، عروسک و ابزارهای مخصوص پیام خود را منتقل می‌کنند. پیامی که فراگیر باشد، جامع باشد، مفید و مختصر باشد، عمومیت داشته باشد، زیبا و جذاب باشد و...، در این بین تصویرسازی ذهنی یا تصورسازی هم از اهمیت بالایی برخوردار است. یعنی تصویرساز از تصورات ذهنی افراد هم کمک می‌گیرد تا با استفاده از آن پیام خود را کامل کند. به‌عبارتی تصورات ذهنی خلاقانه و تخیلاتی که به گذشته برمی‌گردد یا آینده‌ای را ترسیم می‌کند، می‌تواند به تصویرساز، نقال، بازیگر یا سخنران کمک کند. جمیع این ابزارها و فعالیت‌ها در صورت صحت و سلامت در مسیر خود، می‌تواند در مخاطب ایجاد انگیزه کند، احساسات او را برانگیخته و مخاطب را با پیام یا صاحب پیام همراه کند. در واقع هدف از تلاش برای تصویرسازی ذهنی همراه کردن مخاطب و سوق دادن او برای انجام یک‌سری رفتارهای خاص است که اگر این فعالیت‌ها نبود، عزم مخاطب جزم نمی‌شد. این تصویرسازی‌ها کاربردهای متفاوتی دارد و در جهات مختلفی مانند تهییج انسان‌ها، ایجاد انگیزه و همراه کردن آنها در یک مسیر، فروش یک کالا، بهره‌مندی از حمایت آنها، دور کردن‌شان از یک فکر یا رفتار و بالعکس، ایجاد محبت یا نفرت و کاربردهای بسیار زیاد دیگر استفاده می‌شود. در کل انسان‌ها خصوصاً در این عصر با حجم وسیعی از تصورسازی و درخواست برای همراه شدن مواجه هستند که گاهی آنها را به چالش می‌کشد و مسیر زندگی‌شان را تغییر می‌دهد و به قهقرا می‌برد. در این میان خداوند که خود خالق این توانایی انسان است، می‌خواهد پیامبرانش و مبلغان دینش با استفاده از این ظرفیت و ابزار برای هدایت انسان‌ها تلاش کنند؛ زیرا شیطان با جنودش می‌خواهند پیام مطلوب خود را به دیگران برسانند تا جذب‌شان کنند. دین اسلام جمیع رفتارهایی را که برای تبلیغ دین و ارزش‌های دینی صورت می‌گیرد، در قالب «شعائر دین» آورده است.

دستور اقامه شعائر دینی در آیه 32 سوره حج آمده است که می‌فرماید: «ذَلِک وَمَنْ یعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»؛ این است [فرایض خدا] و هرکس شعائر خدا را بزرگ دارد در حقیقت، آن [حاکى‌] از پاکى دل‌هاست.(حج/32) شعائر در لغت جمع «شعیره» به‌معنای علامت حسی و روشن برای چیزی است و شعائرالله به‌معنای علامت‌های ظاهری است که یاد خدا را در جان‌ها تثبیت می‌کند. مکتب ما مناسکی دارد که در آن خدا، دین خدا و اهل بیت(ع) یاد می‌شوند تا به‌واسطه این یادآوری مقاصدی که برای هدایت انسان‌ها در نظر است امکان‌پذیر شود؛ از جمله انگیزه برای انجام یا ترک یک فعل و فکر که به‌عنوان حلال، حرام، مستحب و مکروه در دین آمده است. دین از طریق شعائری که به‌صورت حسی و ملموس ایجاد انگیزه یا درخواست ترک فعل دارند، خود را عرضه می‌کند. خداوند نشانه‌هایی برای انسان‌های جویای هدایت قرار داده که یادآوری آنها تقوای قلب‌ها دانسته شده است. مناسک دینی یا مناسبت‌های مذهبی و برخی رفتارهایی که برای تعظیم شعائر دین به‌وجود آمده، اولاً باید علامتی حسی و ملموس برای یادآوری باشد؛ ثانیاً یاد خدا و اهل‌ بیت(ع) را در ذهن ایجاد کند؛ ثالثاً برخاسته از تقوای مؤمنان باشد و رابعاً ایجاد انگیزه کند برای انجام یا ترک افعال. تعظیم شعائر با تصویر و تصور ایجاد کردن آن‌ هم به‌طور مستمر می‌خواهد قلب‌ها و ذهن‌ها را غرق خدا کند. تصویرها و تصورهایی که به‌مرور ایجاد می‌شوند و در ذهن می‌مانند و تکامل‌شان به تکامل مؤمنان می‌انجامد.

اما سؤال این است که آیا هرکسی می‌تواند برای خود یک مناسبت طرح و ایجاد کند یا فقط باید از ناحیه خداوند و اهل ‌بیت(ع) باشد؟ با دقت در بسیاری از مناسبت‌ها در طول تاریخ اسلام می‌بینیم که برخی از آنها از طریق قرآن و اهل ‌بیت(ع) ابلاغ شده و برخی از آنها از سوی علما و دوست‌داران دین و اهل ‌بیت(ع) ایجاد شده است؛ یعنی برخی از اولیای خدا و علما مناسبت یا رفتاری را طرح کردند؛ مانند پیاده‌روی اربعین، دسته‌های سینه‌زنی و عزاداری، طریقه‌ها و روش‌های عزاداری، جشن‌های مذهبی، زیارت و زیارتگاه وجمله این مراسم‌ها که مورد قبول عامه مردم قرار گرفته است را می‌توان جزء شعائر دینی به‌حساب آورد و اگر یک عمل معطوف به دین و اخلاق از طریق فردی ایجاد شود که متضاد با دین و ماهیت دین نباشد و مورد قبول مردم قرار بگیرد، منع شرعی و عرفی ندارد. چه‌ آنکه بسیاری از مراسم‌هایی که اکنون شعائر دینی به شمار می‌آید، روزی نبوده و بعد از طریق اولیا خدا  ایجاد یا قرار داده شده است. بنابراین خلق شعائر در انحصار دین نیست و می‌تواند از سوی علمای دین هم ایجاد شود.