اتحاد شرق

سفر رئیس‌جمهور کشورمان به مسکو یکی از مهم‌ترین رخدادهای شش ماه اخیر بوده است. این سفر ابعاد گوناگونی از رویکردهای اقتصادی، امنیتی و سیاسی دارد که اهمیت آن را دو چندان کرده است. در این میان، برخی در تلاش بودند با بزرگنمایی برخی از حواشی، از اهمیت آن بکاهند. روزنامه «نیویورک‌تایمز» در گزارش خود با انتشار تصویری از دیدار ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در کاخ کرملین نوشت: «دیدار میان این دو در حالی صورت گرفت که تهران و مسکو علی‌رغم اختلاف‌نظرهای‌شان در تضاد شدید با واشنگتن هستند. این دیدار، بیشتر یک نمایش ژئوپلیتیکی در کرملین در یک برهه حساس برای واشنگتن و مخالفان آن بوده است.» به نوشته این روزنامه، «در روسیه بسیاری از تحلیلگران معتقدند، چشم‌انداز افزایش همکاری‌های دفاعی روسیه و دیگر کشور‌های مخالف آمریکا، اهرم فشار این کشور بر واشنگتن را افزایش می‌دهد. از طرفی دیگر، ایران نیز با این دیدار، این پیام را ارسال می‌کند که اگر تحریم‌های غرب برداشته نشود، این کشور گزینه‌های دیگری نیز دارد.»

آمریکا با فشار اقتصادی به جمهوری اسلامی ایران از طریق تحریم حداکثری، همواره به دنبال امتیازگیری بوده است. بدون شک، یافتن مسیر جدید اقتصادی همه تلاش‌های ایالات متحده را از بین خواهد برد. اگرچه راه‌های بسیاری برای دور زدن و بی‌اثر کردن تحریم‌ها پیش روی ایران است؛ اما رویکرد درون‌گرایی با فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی بخش مهمی از رویکرد ضد تحریمی را تشکیل می‌دهد. سفر دکتر رئیسی به روسیه دستاوردهای مهم اقتصادی را دربر داشته است که عملیاتی شدن آنها منافع بی‌شماری را برای دو کشور خواهد داشت. از مهم‌ترین توافقات انجام گرفته میان تهران و مسکو در این سفر می‌توان به همکاری در حوزه انرژی اعم از نفت، گاز، برق، ارتقای سطح تجارت بین دو کشور، افزایش سطح حمل‌ونقل و ترانزیت جاده‌ای، ریلی، دریایی، هوایی و فعال شدن کریدور ترانزیتی شمال‌ـ جنوب دریای خزر، کاهش زمان حمل‌ونقل، استفاده از خط اعتباری ۵ میلیارد دلاری، بالا بردن میزان صادرات محصولات کشاورزی و رفع مسائل مالی و پولی اشاره کرد.

الف‌ـ افزایش مبادلات تجاری تا مرز ۱۰ میلیارد

چشم‌انداز افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه تا مرز ۱۰میلیارد دلار در سال ایجاب می‌کند سند راهبردی همکاری‌های دو کشور تمرکز بیشتری برای مفاد اقتصادی داشته باشد. روسیه بیش از ۲۵۰میلیارد دلار در سال از کشورهای مختلف واردات دارد و به‌ویژه در برهه‌هایی بازار محصولات کشاورزی و لبنی آن برای ایران فراهم شده است. استفاده از این ظرفیت‌ها به تقویت زیرساخت‌ها، ارتباطات، ایجاد شرکت‌های بزرگ و پایدار و پرهیز از برخی نگرش‌های متعصبانه غرب‌محور نیاز دارد. هدف‌گذاری ایران تنها در حوزه تجارت با روسیه ۱۰میلیارد دلار صادرات است؛ اگرچه ظرفیت‌های بسیار بالایی در روابط تجاری ایران و روسیه وجود دارد، اما آمارهای رسمی گمرک حکایت از آن دارد که در ۹ ماهه ابتدای سال ‌جاری، حجم تجارت فقط ۶/۱ میلیارد دلار بوده است.

ب‌ـ کریدور شمال‌ـ جنوب

تکمیل کریدور شمال به جنوب از طریق ترانزیت ریلی که جنوب ایران و خلیج‌فارس را به آسیای میانه و اروپا متصل کند، یکی از محورهای این توافق بود که بر اساس آن تصمیماتی برای خط آهن رشت‌ـ آستارا و خط آهن اینچه برون‌ـ گرمسار نیز اتخاذ شد. راه‌اندازی خط آهن رشت‌ـ آستارا می‌تواند تغییر مناسبات تجاری بین تمام کشورهای حوزه اوراسیا با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، پاکستان، هند و چین را به دنبال داشته باشد. این خط آهن ارتباط اقتصاد ایران را از شرق به غرب مرتبط می‌کند و می‌تواند بعد از ساخت، تحول شگرفی در اقتصاد ایران ایجاد کند. به گفته وزیر محترم اقتصاد، فاینانس قطعه رشت‌ـ آستارا از طریق خط اعتباری ۵ میلیارد دلاری انجام می‌شود و از سوی روسیه به شکل خط اعتباری تأمین مالی خواهد شد.

ج‌ـ همکاری حوزه بالادستی نفت و گاز

یکی از مهم‌ترین توافقات انجام گرفته بین دو کشور، توسعه میادین نفت و گاز بود و مقامات حوزه انرژی و نفت دو کشور جلساتی را پیش از دیدار رؤسای‌جمهور دو کشور با یکدیگر داشتند تا موضوعات با جمع‌بندی و توافق کامل ارائه شوند. مهم‌ترین توافقات در خصوص همکاری‌های حوزه بالادستی نفت و گاز شامل استخراج نفت و گاز، همکاری منطقه‌ای در انتقال گاز ایران با مشارکت شرکت‌های روسی، بومی‌سازی تجهیزات نفت در ایران و انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری مشترک می‌شود.

در سند ۲۰ ساله همکاری‌های ایران و روسیه ابعاد دفاعی و امنیتی نیز وجود دارد. با توجه به لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران از سال ۱۳۹۹مبتنی بر برجام، ایران تلاش دارد از فرصت‌های همکاری‌های دفاعی نیز بیشترین استفاده را ببرد. خریدهای تسلیحاتی بخش کوچکی از همکاری‌های نظامی دو کشور است؛ چراکه ایران از نظر توانمندی‌های حوزه بازدارندگی دفاعی توانمند و متکی به‌خود است. دولت سیزدهم دستاورد سفر را در خرید تسلیحات دنبال نمی‌کند.

نشریه «میدل‌ایست‌آی» در مطلبی می‌نویسد: «اگرچه توافق جدید احتمالاً چارچوب جدیدی برای توسعه روابط دوجانبه ایجاد خواهد کرد؛ اما روابط روسیه و ایران فراتر از قراردادها، شرایط حقوقی و مبانی استراتژیک نانوشته‌ای است که رهبران دو کشور گذاشته‌اند. از زمان به قدرت رسیدن پوتین، تاریخ روابط روسیه و ایران حول ‌محور همکاری‌های امنیتی، خنثی‌سازی تهدیدات مشترک و معاملات تسلیحاتی شکل گرفته است. امنیت حوزه‌ای بوده است که دو کشور معمولاً نسبتاً سریع به درک متقابل می‌رسند.»

تقویت نگاه شرق و ایجاد توازن در سیاست خارجی یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دولت سیزدهم در این مدت کم بوده است. در واقع سفر آقای رئیسی به روسیه افزون بر دستاوردهای اقتصادی و امنیتی، دستاورد مهم سیاسی نیز در برداشته است. این سفر بی‌شک پیام واضحی برای غرب داشته است و عملاً هزینه دشمنی آمریکا را با جمهوری اسلامی ایران بسیار بالا برده است. متأسفانه، رویکرد تک بعدی نگاه به غرب در هشت سال گذشته، ضریب آسیب‌پذیری کشورمان را در مقابل تحریم‌های آمریکا بالا برده بود. اما تغییر در این روند اولاً، حوزه تأثیرگذاری تحریم‌های آمریکا را بشدت پایین آورده است؛ به گونه‌ای که هم اکنون میزان فروش نفت و تجارت ایران به مرحله قابل قبول و تثبیت شده‌ای رسیده است. طبق آمارهای سازمان‌های تجاری، ایران به رشد اقتصادی بالای 2 درصد رسیده است و این روند نیز تداوم خواهد داشت. ثانیاً، توجه به شرق به ویژه به روسیه و چین با توجه به رفتار مشابه آمریکا با این سه کشور، می‌تواند یک اتحاد ضد آمریکایی را ولو به صورت نانوشته به وجود آورد و آمریکا را با چالش اساسی روبه‌رو کند. بنابراین در حال حاضر رویکرد ضد آمریکایی در شرق به صدا درآمده است و هر روز بر اهمیت و تعداد کشورهای عضو این رویکرد افزوده می‌شود.