آسیب‌های فضای مجازی را بشناسیم

از زمانى که اینترنت وارد فضاى زندگى انسان شده‌ـ تاکنون‌ـ با وجود تمامی محاسن و مزایاى آن، یکسری دغدغه و نگرانى را بر خانواده‌ها تحمیل کرده است. بخش زیادی از هویت فرهنگی فعلی، حاصل تعامل و ارتباط مردم با فضای مجازی است و از آنجا که جامعه فعلی، جامعه‌‏ای در حال گذار است، طبیعتاً با تحولات مربوط به گذار از جامعه سنتی به جامعه مدرن روبه‌روست. فضای مجازی، به‌ویژه در مقطع نوجوانی و جوانی می‏تواند باعث ایجاد دگرگونی‌هایی در هویت فرهنگی شود. استفاده نادرست از فضای مجازی در دگرگون کردن هویت فرهنگی، هویت جنسیتی، هویت خانوادگی، هویت ملی، هویت جهانی و دینی تأثیرگذار خواهد بود. بنابراین مدیریت نادرست و رها کردن آن، باعث بروز نتایج ناگوار و آسیب‌های متعددی به ویژه برای کودکان و نوجوانان خواهد شد. این آسیب‌ها عبارت است از:

آسیب‌های فردی

نخستین نگرانی در استفاده نامناسب از فضای مجازی در پی استفاده از آموزش‌های مجازی در زندگی فردی شخص خود را نشان می‌دهد:

1‌- اعتیاد به فضای مجازی

پژوهش‌ها حاکی از آنند که جوانان در ایران ۳۵ درصد به دنبال چت، ۲۸ درصد بازی اینترنتی، ۳۰ درصد پست الکترونیکی و ۲۵ درصد به دنبال جست‌وجوی مطالب هستند. اگر فردی نتواند یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کند، در معرض اعتیاد به این فضاست. استفاده غیرکاری و غیر ضروری از فضای سایبری بر اساس معیار سازمان بهداشت جهانی اگر در هفته بیش از ۱۴ ساعت شود، فرد معتاد به این فضاست. کیهان می‌نویسد: «بر اساس تحقیقات ۳۸ درصد از جوانان ما در معرض این اعتیاد هستند. تمام نشانه‌های اعتیاد به مواد در اعتیاد‌های رفتاری از جمله اعتیاد به فضای مجازی وجود دارد. کاهش سطح مسئولیت‌پذیری و غفلت از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی از آن جمله است.»

2- اتلاف وقت

طبق گزارشی در سال ۱۳۹۶ در مشهد روی ۲۲۰ نفر از جوانان که بیشتر آنها ۲ تا ۳ ساعت از فضای مجازی‌ـ ۷۶ درصد برای تفریح و سرگرمی‌ـ استفاده می‌کردند، پژوهشی انجام شد. درست است که آموزش مجازی نوعی استفاده مفید از اینترنت به شمار می‌آید؛ ولی ممکن است فرد را به این فضا وابسته کند، ‌طوری که زمان زیادی را مشغول آن باشد.

آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی

1‌-تغییر سبک زندگی

کارشناسان معتقدند ابزارهای ارتباطی اگر چه انسان‌ها را وارد فضای اجتماعی بزرگ‌تری در محیط مجازی می‌کند و ارتباطات آنها را توسعه می‌دهد، اما در عمل و در زندگی واقعی، با یک نوع «تفرّد» و کاهش مسئولیت اجتماعی در بین مردم به ویژه جوانان مواجه هستیم.

2- کاهش ارتباطات خانوادگی

پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند، استفاده نوجوانان از اینترنت زمانی را که آنها با خانواده سپری می‌کنند، کاهش می‌دهد. بیشترین اثر در کاهش ارتباطات خانوادگی وقتی است که نوجوان برای بازی‌های برخط صرف می‌کند. این اتفاق از سوی دیگر باعث ایجاد گسست در تداوم تربیت سنتی و خانوادگی جامعه می‌شود که در آینده می‌تواند چالش‌های هویتی به وجود بیاورد یا ابزاری برای تخریب و نفوذ فرهنگی در دست نظام سلطه قرار گیرد و فرهنگ‌های بومی را در معرض نابودی قرار دهد. بدون شک، در جریان اتفاق ناگواری که در اهواز رخ داد علت اصلی این موضوع کاهش ارتباط خانوادگی بود که فرد را به دام اینستاگرام انداخت و باعث اتفاقات ناگوار بعدی شد.

3- تهدید حریم خصوصی

متأسفانه در سال‌های اخیر که با رواج بی‌رویه و بدون تعهد بسیاری از کاربران در عرصه فضای مجازی مواجه هستیم، بسیاری از مواقع دیده می‌شود که حریم خصوصی افراد مورد هجمه و دستبرد قرار می‌گیرد و به آبرو و حیثیت افراد به راحتی خدشه وارد می‌شود. این اتفاق علاوه بر تبعات بسیار شدید در زندگی فردی افراد جامعه، یک نوع ناامنی و ترس را در روابط اجتماعی افراد عادی به وجود آورده و بی‌اعتمادی جمعی را گسترش می‌دهد.

4- رواج کلاهبرداری‌

در این خصوص می‌توان به ظهور جرایم رایانه‌ای، کلاهبرداری‌های کلان از طریق شبکه‌های مجازی، فروش مواد مخدر و غیره اشاره کرد. رواج جرایم مربوط به ابزارهای الکترونیکی به اندازه‌ای گسترده شده است که نیروی انتظامی برای مقابله با آن اقدام به تشکیل واحد ویژه‌ای تحت عنوان پلیس فتا کرده است و دادستانی تهران، دادسرای ویژه‌ای برای رسیدگی به جرایم رایانه‌ای تشکیل داده است.

آسیب‌های معنوی و ملی

1- تضعیف باور‌های دینی

تنوع ادیان و مذاهب و گروه‌های فکری در فضای مجازی احتمال القای شبهه به کودکان و نوجوان را به وجود آورده است. پژوهش دیگری که در سال ۱۳۹۶ در مشهد انجام شد، به‌خوبی این مهم را تأیید می‌کند. پژوهشگران در این بررسی میزان دینداری جوانان ۱۸‌ـ۲۹ ساله را سنجیدند و با بررسی میزان استفاده آنان از رسانه‌های جدید ارتباطی، مانند لاین، تلگرام، فیس‌بوک و اینستاگرام رابطه معکوس بین این دو را به دست آوردند.

2- تضعیف هویت ملی

در این زمینه مقالات متعددی نوشته شده است که نکته مشترک این تحقیقات، تلاش‌های دشمنان از بستر فضای مجازی در زمینه تضعیف هویت ملی‌ـ ایرانی است. ناامیدسازی و روایت‌سازی دروغین به طور غیر مستقیم باعث تضعیف هویت ملی می‌شود.

بهره سخن

هم اکنون به دلیل نداشتن قانون حمایت از کاربران در کشورمان مدیریت ارتباطات کشور و فضای مجازی به دست طرف خارجی انجام می‌شود. برای نمونه، در فضای اینستاگرام بسیاری از کاربران کشورمان نمی‌توانند از الگو و افتار ملی‌مان حاج قاسم سلیمانی مطلب یا نوشته‌ای را نشر دهند. در واقع دشمن با رفتارهای مشابه این، فضای مجازی را مدیریت می‌کند. لذا فضای مجازی عرصه جدیدی را برای کشور به وجود آورده است؛ عرصه‌ای که به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب، اهمیت آن از اهمیت خود انقلاب کمتر نیست. رهبر معظم انقلاب اسلامی بر خلاف رویکرد ‌«دوجهانی» که فضای مجازی را جهان دوم می‌داند، آن را یک حقیقی می‌دانند که با مناسبت‌ها و قواعد زندگی خاص خود، در حال قبضه کردن فضای به اصطلاح حقیقی است؛ از این‌رو این عرصه در دو بخش تهدیدزا و فرصت‌زا برای انقلاب اسلامی قابل ارزیابی است که به برنامه‌ریزی دقیق برای کاهش تهدید آن و در عین حال افزایش میزان اثرگذاری مثبت آن بر جامعه نیاز دارد. در واقع فضای مجازی اگرچه می‌تواند برای کشورهای مختلف یک تهدید باشد؛ ولی اگر کشوری هوشمندی بیشتری به خرج دهد و در دو بُعد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری سرمایه‌گذاری بیشتری کند، می‌تواند تهدیدهای این فضا را به فرصت تبدیل کند. فضای مجازی صرفاً یک بهره درون کشوری نیست؛ بلکه بهره‌برداری جهانی از ویژگی اصلی داشتن فضای مجازی قوی است. در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی، جهان باید از از زیر سلطه قدرت‌های جهانی در فضای مجازی رها شود و انقلاب اسلامی باید نقش خود را در ساختارحاکم بر فضای مجازی ایفا کند تا بتواند ارزش‌ها و آرمان‌ها، دستاوردهای خود و رویکرد جهان شمولی خود را به دنیا مخابره کند و اجازه روایت‌سازی دروغین به دشمنان نظام و انقلاب ندهد.  بسیاری از کشورهایی که امکان جریان آزاد اطلاعات را دارند، از قوانین بسیاری برای مدیریت فضای مجازی خود بهره می‌گیرند. آمریکا، انگلیس، فرانسه، برزیل، هند، کره جنوبی و... تشکیل شبکه ملی اطلاعات را از سالیان گذشته آغاز کرده‌اند.  برای نمونه، کره جنوبی در دهه 1990 شبکه ملی پرسرعت را شروع کرد و در حال حاضر 80 درصد پهنای باند این کشور داخلی است و به استفاده از اینترنت خارجی نیازی ندارد. این در حالی است که در کشور ما آمار بر عکس است. در واقع مدیریت ارتباطات کشور به دست طرف خارجی صورت می‌گیرد.