هنگامی‌که خداوند فلسفه آفرینش انسان را «عبد» بودن بیان می‌فرماید، پس مخلوقاتش باید «ادب بندگی» را هم فرابگیرند. باید بتوانند با پروردگار خود مناجات کرده و به بهترین شکل او را عبادت کنند. عبادات وقتی ثمر داشته باشد، در تقرب انسان به بالاترین مقامات الهی نتیجه می‌دهند و این انسان در سیری به سوی خداوند قرار می‌گیرد که هیچ‌وقت متوقف نمی‌شود. «مناجات شعبانیه» به بیان همه علمای اسلام مناجاتی است که ادب بندگی، دعا و ارتباط با پروردگار عالم را به انسان آموزش می‌دهد. مناجات شعبانیه از امام علی(ع) نقل شده و بنا بر روایات، امامان معصوم(ع) بر قرائت آن در ماه شعبان اهتمام داشته‌اند. «میرزاجواد ملکی تبریزی» عارف شیعی، این مناجات را حاوی علوم فراوانی در چگونگی رفتار بنده با خدا، ادب دعا و استغفار معرفی کرده است. به گفته «مرتضی مطهری»، انسان با قرائت این دعا، روح نیایش در اسلام را می‌فهمد و این دعا جز عرفان، محبت و عشق به خدا و معنویت، چیز دیگری نیست. او همچنین این مناجات را در سطح ائمه(ع) دانسته و معتقد است، در این دعا تعبیراتی است که فهم آنها برای ما مشکل است، از جمله: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُک وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیتُک وَ أَقْبِلْ عَلَی إِذَا نَاجَیتُک فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیک وَ وَقَفْتُ بَینَ یدَیک مُسْتَکینا لَک مُتَضَرِّعا إِلَیک رَاجِیا لِمَا لَدَیک ثَوَابِی...»؛ آیت‌الله جوادی‌آملی می‌گوید: «مناجات شعبانیه، به سبب معارف بلندی که در آن است مناجات کبیر در میان مناجات‌هاست، در این مناجات ما در محضر الهی هم نیاز داریم و هم ناز داریم؛ مانند این کلام که از ائمه آموختیم و به خداوند می‌گوییم اگر از ما بپرسی چرا گناه کردی ما هم می‌گوییم تو چرا نبخشیدی؟... تقریباً در تمام ادعیه‌ای که در طول سال مطرح است؛ مانند مناجات شعبانیه کم دیده می‌شود که انسان نخست از خداوند درخواست سیر به‌سوی او را داشته باشد، اول منادات داشته باشد و وقتی نزدیک شد، چون جای ندا نیست با او مناجات کند و از منادات به مناجات منتقل شود و وقتی خیلی نزدیک شد، باید ساکت باشد تا خدا با او حرف بزند.» این مناجات سراسر اظهار عجز و تضرّع در برابر پروردگار است و عباراتی عارفانه را در خود جای داده است؛ اما جالب آن است که امیرالمؤمنین علی(ع) این دعا را با صلوات بر محمد و آل محمد شروع می‌کند که معانی و مفاهیم زیادی را می‌توان برای آن در نظر گرفت. این صلوات کیفیت احساسی مناجات شعبانیه را بالا می‌برد و ما را در خشوع بیشتر و درخواست محبت و توجه بیشتر خداوند کمک می‌کند. همان‌طور که می‌دانید صلوات دعای مستجاب است و به این واسطه درخواست استجابت دعا‌های‌مان از خداوند را داریم. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «اجْعَلُونِى فِى أَوَّلِ الدُّعَاءِ وَفِى آخِرِهِ وَفِى وَسَطِهِ»؛ مرا در ابتداى دعا و در وسط دعا و در آخر دعا قرار دهيد.(اصول کافی، ج2، ص492) همچنین امام صادق(ع) می‌فرمایند: «مَنْ کانَتْ لَهُ اِلَی اللّهِ عَزَّ و جَلَّ حاجَةٌ فَلْیَبْدَأْ بِالصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ یَسْأَلُ حاجَتَهُ، ثُمَّ یَخْتِمُ بِالصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَکْرَمُ مِنْ اَنْ یَقْبَلَ الطَّرَفَیْنِ وَ یَدَعَ الْوَسَطَ اِذا کانَتِ الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لا تُحْجَبُ عَنْهُ»؛ هر که به درگاه خدای عزوجل حاجتی دارد، باید به صلوات بر محمد و آلش شروع کند و سپس حاجت خود را بخواهد و دعا را نیز به صلوات بر محمد و آل محمد ختم کند؛ زیرا خدای عزوجل کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد، ولی وسط دعا را واگذارد و به اجابت نرساند، زیرا صلوات بر محمد و آل محمد، محجوب نیست و از طرف خداوند پذیرفته می‌شود.(شرح دعای جوشن کبیر، ملا هادی سبزواری) ما در ابتدای این مناجات درخواست داریم که خداوند صدای ما را بشنود به‌معنای اینکه به صدای ما توجه کند و درخواست ما را اجابت کند؛ زیرا بدترین عذاب این است که خداوند توجهی به ما نداشته باشد و نخواهد که صدای ما را بشنود. در فراز دیگری از مناجات شعبانیه می‌خوانیم: «فَقَدْ هَرَبْتُ الَيْک، وَوَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْک مُسْتَکيناً لَک، مُتَضرِّعاً الَيْک، راجِياً لِما لَدَيْک ثَوابى»؛ خدايا به‌سوى تو گريخته‌ام و با حالت فروتنى در برابرت ايستاده‌ام و به درگاهت تضرّع کرده و اميد پاداش نزد تو را دارم. هر بخش از این مناجات دریایی از معنا و مفاهیم عرفانی و اخلاقی است؛ اما در این بخش نکته آموزنده‌ای وجود دارد و آن، این است که اگر می‌خواهیم به غایت و نهایت انقطاع برسیم، باید با حالت گریختن و به سرعت دور شدن از تعلقات به سمت خداوند باشد. با بخش قبلی است که این قسمت فهمیده می‌شود. «إِلهِى هَبْ لى کمالَ الانْقِطاعِ إِلَيْک، وَأَنِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إِلَيْک»؛ در واقع باید این‌طور بخواهیم که خدایا قدرت جدا شدن سریع از تعلقات را به ما اعطا کن؛ زیرا اگر این جدا شدن در حالت فرار نباشد هر آن امکان دارد شیطان ما را دوباره فریب دهد و به سوی تعلقات و گرفتاری‌های دنیایی بکشاند.
